Một số kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng chế định tha tù trước thời hạn có điều kiện
Tác giả: Quách Đình Lực
TÓM TẮT
Tha tù trước thời hạn có điều kiện là một chế định mới được quy định trong Bộ luật hình sự năm 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 và Luật thi hành án hình sự năm 2019, được áp dụng cho người đang chấp hành án phạt tù thuộc trường hợp phạm tội lần đầu, với quá trình cải tạo có nhiều tiến bộ, đã chấp hành án được ít nhất là một phần hai mức phạt tù có thời hạn hoặc ít nhất là 15 năm đối với trường hợp bị phạt tù chung thân nhưng đã được giảm xuống tù có thời hạn, đã chấp hành xong hình phạt bổ sung là hình phạt tiền, nghĩa vụ bồi thường thiệt hại và án phí có đủ điều kiện, tiêu chuẩn theo quy định của pháp luật thì được xem xét, đề nghị tha tù trước thời hạn.
1. Một số vấn đề chung về tha tù trước thời hạn có điều kiện
Tha tù trước thời hạn có điều kiện là một chế định mới, lần đầu tiên được ghi nhận trong hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam. Tha tù trước thời hạn có điều kiện là biện pháp được Tòa án áp dụng đối với người đang chấp hành án phạt tù khi có đủ các điều kiện theo quy định của Bộ luật hình sự, xét thấy không cần buộc họ phải tiếp tục chấp hành án phạt tù tại cơ sở giam giữ. Các quy định của pháp luật về tha tù trước thời hạn có điều kiện được quy định cụ thể, chi tiết tại nhiều văn bản pháp luật khác nhau như Bộ luật hình sự, Bộ luật tố tụng hình sự, Luật thi hành án hình sự, Thông tư liên tịch của Liên ngành tư pháp Trung ương, Nghị quyết của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao và một số văn bản hướng dẫn của Bộ Công an.
Chế định tha tù trước thời hạn có điều kiện thực sự là cơ sở pháp lý tạo cho những người đang thi hành án phạt tù có cơ hội được cải tạo trong môi trường xã hội bình thường, hạn chế những tác động tiêu cực đối với những người bị giam giữ trong các cơ sở giam giữ phạm nhân; thuận lợi cho việc giáo dục, cải tạo họ trong gia đình và cộng đồng xã hội; tạo điều kiện thuận lợi để họ sớm trở lại tái hòa nhập cộng đồng. Tha tù trước thời hạn có điều kiện nhằm khuyến khích, nâng cao trách nhiệm của cộng đồng, gia đình, các đoàn thể xã hội trong việc phối hợp với các cơ quan quản lý Nhà nước trong việc tham gia giám sát, giáo dục, phục hồi người được tha tù trước thời hạn, góp phần thực hiện chủ trương xã hội hóa công tác thi hành án phạt tù theo chỉ đạo của Đảng và Nhà nước ta, bên cạnh đó cũng góp phần giảm các chi phí của ngân sách cho công tác quản lý, đầu tư, giám sát, các chế độ ăn ở, sinh hoạt, học tập và các chế độ khác của phạm nhân. Đặc biệt, với việc tha tù trước thời hạn có điều kiện, hằng năm sẽ có nhiều phạm nhân được trả tự do, giúp giảm bớt tình trạng quá tải trong các cơ sở giam giữ, qua đó cải thiện các điều kiện sinh hoạt cho người đang chấp hành án phạt tù và giảm gánh nặng trong công tác quản lý đối với các cơ sở giam giữ trong công tác thi hành án phạt tù.
Tha tù trước thời hạn có điều kiện có một số đặc điểm sau:
Một là, tha tù trước thời hạn có điều kiện được xem như biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện. Người đang chấp hành hình phạt tù được trả tự do nhưng phải tuân thủ khắt khe một số điều kiện nhất định theo quy định của pháp luật trong một thời gian, đó gọi là thời gian thử thách (thời gian thử thách bằng thời gian còn lại của hình phạt tù mà người đó phải chấp hành hoặc có thể được rút ngắn thời gian thử thách). Nếu trong thời gian thử thách mà người phạm tội vi phạm các điều kiện đặt ra thì cơ quan có trách nhiệm sẽ buộc người đó phải trở lại cơ sở giam giữ để chấp hành tiếp thời hạn còn lại của hình phạt tù.
Hai là, việc Toà án quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện chỉ được áp dụng khi có đủ các điều kiện do pháp luật quy định, không có trường hợp ngoại lệ.
Ba là, tha tù trước thời hạn có điều kiện là một chế định mang tính nhân đạo của luật hình sự Việt Nam. Tha tù trước thời hạn có điều kiện cho phép người phạm tội đang thi hành hình phạt tù có điều kiện quay trở về với cộng đồng xã hội để tự cải tạo, sửa chữa lỗi lầm của mình gây ra với sự giúp đỡ, giám sát của gia đình và các cơ quan, đoàn thể xã hội trong cộng đồng.
Bốn là, tha tù có điều kiện được áp dụng đối với những đối tượng bị phạt tù có thời hạn khi họ có đầy đủ những điều kiện theo quy định của pháp luật và Tòa án xét thấy không cần thiết phải bắt buộc họ chấp hành hình phạt tù trong cơ sở giam giữ. Người được tha tù trước thời hạn có điều kiện vẫn là người đang chấp hành án, chỉ khác là thay đổi hình thức từ chấp hành án trong các cơ sở giam giữ sang chấp hành án tại cộng đồng xã hội.
2. Khó khăn, vướng mắc trong việc áp dụng chế định tha tù trước thời hạn có điều kiện
Sau khi Bộ luật hình sự có hiệu lực ngày 01/01/2018, chế định tha tù trước thời hạn có điều kiện đã được áp dụng, thực hiện. Mặc dù các cơ quan có thẩm quyền đã ban hành nhiều văn bản hướng dẫn việc tha tù trước thời hạn có điều kiện nhưng việc áp dụng chế định tha tù trước thời hạn có điều kiện trong thực tế vẫn còn nhiều vướng mắc. Cụ thể:
Một là, việc áp dụng pháp luật chưa thống nhất.
Theo Khoản 1 Điều 59 Luật thi hành án hình sự thì thời gian thử thách được tính từ ngày quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện có hiệu lực pháp luật. Tuy nhiên, vấn đề “thời điểm có hiệu lực của quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện” giữa Viện kiểm sát và Tòa án hướng dẫn chưa thống nhất gây khó khăn trong việc áp dụng Công văn số 89/TANDTC-PC ngày 30/6/2019 của Tòa án nhân dân tối cao “Căn cứ Nghị quyết 05/2005/NQ-HĐTP ngày 08/12/2005 hướng dẫn thi hành một số quy định của Bộ luật hình sự 2003 hướng dẫn thời hạn trong tha tù trước thời hạn có điều kiện: xác định ngày đầu tiên trong thời hạn 15 ngày để xác định thời điểm có hiệu lực pháp luật của quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện là ngày tiếp theo của ngày ký ban hành quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện”.
Công văn số 2087/VKSNDTC-V8 ngày 19/5/2020 của Viện kiểm sát nhân dân tối cao (Vụ 8) lại hướng dẫn xác định “thời hạn thi hành quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện được xác định là hết 15 ngày (sau 15 ngày), kể từ ngày Tòa án ra quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện”.
Vấn đề này hiện đang là vướng mắc của một số địa phương, tuy nhiên về vấn đề áp dụng pháp luật, chúng tôi cho rằng việc Tòa án nhân dân tối cao căn cứ Nghị quyết 05/2005/NQ-HĐTP của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao ngày 08/12/2005 hướng dẫn thi hành một số quy định trong phần thứ tư “xét xử phúc thẩm” của Bộ luật tố tụng hình sự để hướng dẫn tính thời hạn có hiệu lực trong tha tù trước thời hạn có điều kiện là trái quy định tại Điều 337 và 343 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 và pháp luật hiện hành.
Việc người được tha tù trước thời hạn có điều kiện sau khi được tha, ra khỏi cơ sở giam giữ không trở về địa phương hoặc vắng mặt không có lý do, Ủy ban nhân dân, Công an xã và Cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp huyện của địa phương chưa thống nhất xử lý theo đúng quy định của pháp luật. Những quy định của pháp luật hướng dẫn xử lý đối với những trường hợp này được quy định đơn lẻ trong nhiều văn bản, do đó cần được tổng hợp để thống nhất hướng dẫn giải quyết.
Hai là, một số trường hợp tha tù trước thời hạn có điều kiện chưa có văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh.
Trong quá trình xem xét, quyết định việc tha tù trước thời hạn có điều kiện vẫn còn có một số trường hợp chưa có văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh như trường hợp người được tha tù trước thời hạn có điều kiện đang trong thời gian thử thách bị phát hiện có hành vi phạm tội trước đó và bị khởi tố, xét xử thì hướng giải quyết như thế nào hoặc hình phạt của bản án mới là hình phạt tiền thì hướng giải quyết như thế nào. Theo quy định của pháp luật hiện hành (tại Khoản 4 Điều 66 Bộ luật hình sự) chỉ quy định 02 trường hợp hủy quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện đối với người được tha tù trước thời hạn có điều kiện đó là: cố ý vi phạm nghĩa vụ 02 lần trở lên hoặc bị xử phạt vi phạm hành chính 02 lần trở lên và trường hợp phạm tội mới thì Tòa án buộc người đó chấp hành hình phạt của bản án mới và tổng hợp với phần hình phạt tù chưa chấp hành của bản án trước.
Hiện nay chưa có quy định thủ tục thi hành như thế nào đối với trường hợp quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện bị kháng nghị và cấp phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm ra quyết định hủy và buộc họ đi chấp hành hình phạt tù còn lại chưa chấp hành.
Ba là, các cơ quan có thẩm quyền còn có những quan điểm khác nhau trong việc lập hồ sơ xét, quyết định tha tù trước thời hạn cho người chấp hành án phạt tù.
Qua báo cáo tổng kết việc xét tha tù trước thời hạn có điều kiện của Vụ 8 Viện kiểm sát nhân dân tối cao nhận thấy, một số trường hợp, Tòa án nhân dân cấp tỉnh quyết định không chấp nhận đề nghị tha tù trước thời hạn với lý do việc xếp loại cải tạo quý của phạm nhân đã được tính để xét giảm thời hạn chấp hành hình phạt tù thì không được tính để xem xét tha tù trước thời hạn nên dẫn đến có đơn khiếu kiện vượt cấp của thân nhân, gia đình phạm nhân.
Nhiều Viện kiểm sát cấp tỉnh không kịp thời phát hiện nhiều quyết định của Tòa án nhân dân không tuân thủ đúng nội dung và hình thức theo mẫu thống nhất chung như: thiếu nội dung, không ghi quan điểm của đại diện Viện kiểm sát tham gia phiên họp là chấp nhận hay không chấp nhận đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện; không kiến nghị yêu cầu Tòa án đã ra quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện giải thích, sửa chữa những điểm chưa rõ trong quyết định để thi hành theo quy định tại Điều 365 Bộ luật tố tụng hình sự.
Bốn là, về việc thực hiện xong hình phạt bổ sung, nghĩa vụ bồi thường thiệt hại, án phí trong xét tha tù trước thời hạn có điều kiện.
Đối với phạm nhân chưa chấp hành xong hình phạt tiền do thuộc trường hợp nghĩa vụ bồi thường là cấp dưỡng cho người già là cha mẹ của bị hại do không có định lượng về thời gian nên khó xác định là việc đã thực hiện nghĩa vụ thế nào? Hoặc bản án tuyên về phần bồi thường dân sự được tách ra bằng vụ kiện khác khi có yêu cầu. Hồ sơ không thể hiện việc đã bồi thường hay chưa bồi thường cho người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan. Bản án có hiệu lực pháp luật có trong hồ sơ phạm nhân cũng không thể hiện thì cơ quan có thẩm quyền đề nghị tha tù có được thực hiện việc đề nghị xét tha tù trước thời hạn có điều kiện không? Việc áp dụng tình tiết đã chấp hành xong hình phạt bổ sung là hình phạt tiền, nghĩa vụ bồi thường thiệt hại và án phí (điểm d Khoản 1 Điều 66 Bộ luật hình sự) được áp dụng như thế nào thì chưa có văn bản hướng dẫn cụ thể. Trên thực tiễn, khi phạm nhân đủ các điều kiện khác nhưng bản án tuyên về phần dân sự được tách ra bằng vụ kiện khác có đơn vị không lập hồ sơ đề nghị xét tha tù cho phạm nhân vì cho rằng người đó còn thiếu điều kiện theo quy định tại điểm d Khoản 1 Điều 66 Bộ luật hình sự nhưng cũng có đơn vị lập hồ sơ đề nghị Hội đồng xét tha tù cho phạm nhân và được Hội đồng chấp nhận. Đây cũng là nội dung còn vướng mắc chưa có sự thống nhất giữa các đơn vị đề nghị xét tha tù cho các phạm nhân.
3. Một số kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng quy định tha tù trước thời hạn có điều kiện
Để công tác tổ chức xem xét, quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện được thực hiện đồng bộ, thống nhất trong toàn quốc, chúng tôi có một số kiến nghị sau:
Thứ nhất, liên ngành tư pháp Trung ương cần thống nhất xây dựng văn bản thi hành quyết định tha tù, việc quản lý, giám sát, giáo dục người tha tù trước thời hạn có điều kiện thực hiện.
Thứ hai, cán bộ, thẩm phán, kiểm sát viên, sỹ quan, chiến sỹ làm trong các cơ quan, đơn vị của các ngành tư pháp cần nghiên cứu nắm vững các quy định của pháp luật, nâng cao kỹ năng nghiệp vụ và nâng cao trách nhiệm hơn trong công tác lập hồ sơ, xem xét, quyết định việc tha tù trước thời hạn có điều kiện; việc thi hành quyết định tha tù; việc quản lý, giám sát, giáo dục người tha tù trước thời hạn có điều kiện và kiểm sát việc xét tha tù trước thời hạn có điều kiện, thi hành quyết định tha tù, việc quản lý, giám sát, giáo dục người tha tù trước thời hạn có điều kiện nhằm thực hiện đúng chức trách, nhiệm vụ, nâng cao hiệu quả công tác của cơ quan, đơn vị, ngành.
Thứ ba, các ngành có liên quan đến công tác xét tha tù trước thời hạn có điều kiện như Công an, Viện kiểm sát, Tòa án cần tổ chức tập huấn, tổng kết những ưu điểm, hạn chế trong công tác xét tha tù trước thời hạn có điều kiện để đề ra biện pháp khắc phục, đề xuất, kiến nghị những giải pháp chung trong công tác xét tha tù trước thời hạn có điều kiện; quan tâm bố trí về cán bộ và cơ sở vật chất phục vụ công tác xét tha tù trước thời hạn có điều kiện nhất là đội ngũ cán bộ cấp cơ sở trực tiếp thực hiện việc thi hành quyết định tha tù, quản lý, giám sát, giáo dục người tha tù trước thời hạn có điều kiện.
Thứ tư, về việc thực hiện xong hình phạt bổ sung, nghĩa vụ bồi thường thiệt hại, án phí trong xét tha tù trước thời hạn có điều kiện đối với trường hợp đã tách ra bằng một vụ kiện dân sự khác hoặc trong trường hợp phạm nhân chưa chấp hành xong hình phạt tiền do thuộc trường hợp nghĩa vụ bồi thường là cấp dưỡng định kỳ, nếu người phạm tội thực hiện đầy đủ theo từng kỳ thì được xác định là đã thực hiện xong nghĩa vụ bồi thường./.
Trả lời