Trước hết, cần khẳng định tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội là kết quả của sự tiếp thu có chọn lọc những tư tưởng, lý thuyết về xã hội tốt đẹp của các nhà tư tưởng tiến bộ trong lịch sử nhân loại ở cả phương Đông và phương Tây. Đặc biệt là sự kế thừa, vận dụng sáng tạo những quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin về chủ nghĩa xã hội phù hợp với thực tiễn và đặc điểm Việt Nam.
- Cơ sở hình thành và xác lập mô hình “Nhà nước mới” ở Việt Nam
- Giá trị lịch sử và hiện thực trong Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh
- Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa đời sống
1. Những tư tưởng, lý thuyết tinh hoa trong lịch sử nhân loại ở phương Đông và phương Tây
Tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội có nguồn gốc sâu xa từ chủ nghĩa yêu nước, truyền thống nhân ái và tinh thần cố kết, hòa hợp cộng đồng làng xã Việt Nam, được hình thành từ lâu đời trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc.
Hồ Chí Minh đã từng biết đến những tư tưởng xã hội chủ nghĩa sơ khai ở phương Đông, qua thuyết “đại đồng” của Nho giáo, “lục hòa” của Phật giáo,… đặc biệt là chế độ công điền ở phương Đông là cơ sở kinh tế tạo nên sự cố kết cộng đồng bền chặt của người Việt Nam.
Những tư tưởng tiến bộ của các nhà khai sáng Pháp như Voltaire, Rouseau (Khế ước xã hội), Montesquieu (Tinh thần pháp luật)…
Khi ra nước ngoài khảo sát các cuộc cách mạng trên thế giới, Nguyễn Ái Quốc đã tìm thấy trong học thuyết Mác- Lênin lý tưởng về một xã hội nhân đạo, về con đường thực hiện ước mơ giải phóng các dân tộc bị áp bức khỏi ách nô lệ. Đến năm 1923, Nguyễn Ái Quốc đến Liên Xô, lần đầu tiên biết đến “chính sách kinh tế mới” của Lênin, được nhìn thấy những thành tựu của nhân dân Xô Viết trên con đường xây dựng xã hội mới – chủ nghĩa xã hội. Từ đó góp phần hình thành nên tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội và con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.
2. Quan điểm của chủ nghĩa Mác Lênin về chủ nghĩa xã hội – giai đoạn đầu của hình thái kinh tế xã hội cộng sản chủ nghĩa
Chủ nghĩa xã hội, theo quan điểm của chủ nghĩa Mác- Lênin là một xã hội khác về bản chất so với chủ nghĩa tư bản, gồm có các đặc trưng chính yếu sau:
Một là, cơ sở vật chất của chủ nghĩa xã hội là nền đại công nghiệp cơ khí phát triển cao.
Hai là, chủ nghĩa xã hội tạo ra cách tổ chức lao động và kỷ luật lao động mới.
Ba là, chủ nghĩa xã hội thực hiện nguyên tắc phân phối theo lao động (làm theo năng lực hưởng theo lao động).
Bốn là, chủ nghĩa xã hội xóa bỏ chế độ tư hữu tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất, thiết lập chế độ công hữu về tư liệu sản xuất.
Năm là, chủ nghĩa xã hội giải phóng con người khỏi mọi ách áp bức, bóc lột, tạo điều kiện cho con người phát triển toàn diện.
Sáu là, chủ nghĩa xã hội thực hiện sự bình đẳng xã hội.
3. Con đường hình thành tư duy Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
Thứ nhất, Hồ Chí Minh tiếp cận tư tưởng về chủ nghĩa xã hội từ phương diện kinh tế
Thứ hai, Hồ Chí Minh tiếp cận chủ nghĩa xã hội từ khát vọng giải phóng dân tộc và nhu cầu giải phóng con người một cách triệt để.
Thứ ba, Hồ Chí Minh tiếp cận chủ nghĩa xã hội từ văn hoá, đưa văn hóa thâm nhập vào chính trị, kinh tế tạo nên sự thống nhất biện chứng giữa văn hoá, kinh tế và chính trị.
Thứ tư, Hồ Chí Minh tiếp cận chủ nghĩa xã hội từ phương diện đạo đức.
Thứ năm, Hồ Chí Minh tiếp cận chủ nghĩa xã hội từ chủ nghĩa yêu nước và truyền thống văn hoá tốt đẹp của dân tộc.
Thứ sáu, Hồ Chí Minh tiếp cận chủ nghĩa xã hội từ yêu cầu thực tiễn của cách mạng Việt Nam và xu hướng phát triển của thời đại.
Thứ bảy, Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa xã hội từ tư duy độc lập, sáng tạo, tự chủ.
Tóm lại, Hồ Chí Minh nhận thức về chủ nghĩa xã hội là kết quả của sự tác động tổng hợp các nhân tố: truyền thống và hiện đại, dân tộc và quốc tế, kinh tế, chính trị, đạo đức, văn hoá,… và đã làm phong phú thêm cách tiếp cận về chủ nghĩa xã hội, đóng góp vào sự phát triển lý luận của chủ nghĩa Mác- Lênin trong thời đại mới.
4. Những phác thảo của Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội
Ngay từ những năm hai mươi của thế kỷ XX, khi đang sống và hoạt động ở nước Pháp, Hồ Chí Minh đã mong mỏi khi đất nước giành được độc lập thì Chính phủ cách mạng của nhân dân sẽ: “vạch ra kế hoạch chi tiết về tổ chức sản xuất và tiêu thụ. Nào là bảo vệ và phát triển lành mạnh cho trẻ em; giáo dục và lao động đối với tráng niên; nghiêm khắc lên án bọn ăn bám; nghỉ ngơi cho người già … thủ tiêu mọi sự bất bình đẳng về hưởng thụ, hạnh phúc không phải dành cho một số người mà cho tất cả mọi người”).
Sau đó, Hồ Chí Minh đã nhiều lần đề cập đến mô hình tổng thể của chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, với một cách diễn đạt ngắn gọn, súc tích và dễ hiểu: Xây dựng chủ nghĩa xã hội la làm cho dân giàu nước mạnh. Dân có giầu thì nước mới mạnh. Người nhấn mạnh đến những bản chất tốt đẹp nhất của chủ nghĩa xã hội là làm sao cho dân giàu, nước mạnh, xã hội không còn người bóc lột người, không còn đói rét, mọi người đều được ấm no, hạnh phúc; là không ngừng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho nhân dân lao động.
Cả cuộc đời vĩ đại và thanh cao của Hồ Chí Minh là dành cho dân, cho nước, cho dân tộc và nhân loại. Ở Người “chỉ có một ham muốn tột bậc là làm sao cho nước ta hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành”. Theo Người, “nếu dân đói, Đảng và Chính phủ có lỗi; nếu dân rét, Đảng và Chính phủ có lỗi; nếu dân dốt Đảng và Chính phủ có lỗi” và tất cả “mọi chủ trương, chính sách của Đảng là nhằm không ngừng nâng cao đời sống của nhân dân nói chung và công nông nói riêng”.
Như vậy, theo Hồ Chí Minh chủ nghĩa xã hội là một sáng tạo vật chất dành cho con người. Sự quan tâm đến vấn đề con người là tư tưởng nhất quán của Hồ Chí Minh, từ sự nghiệp đấu tranh giải phổng dân tộc đến sự nghiệp xây dựng một xã hội mới – xã hội xã hội chủ nghĩa. Đây chính là sự quán triệt sâu sắc chủ nghĩa Mác-Lênin, một học thuyết nhằm giải phóng con người, giải phóng xã hội, giải phóng giai cấp bằng sự nghiệp của cách mạng vô sản.
Chúng ta có thể đọc được quan niệm của Hồ Chí Minh về bản chất của chủ nghĩa xã hội trong nhiều tác phẩm bài viết, bài nói chuyện của Người. Song, điều dễ nhận thấy nhất ở tất cả các bài viết, bài nói chuyện của Người đó là chủ nghĩa nhân văn Hồ Chí Minh. Ước nguyện và lòng mong muốn đến cháy bỏng của Người cũng chính là ước nguyện và lòng mong muốn của cả dân tộc Việt Nam về một tương lai tươi đẹp.
Theo Hồ Chí Minh, chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam có những bản chất đặc trưng cơ bản sau:
Đó là một chế độ chính trị do nhân dân lao động làm chủ.
Đó là một chế độ xã hội có nền kinh tế phát triển cao, gắn liền với trình độ khoa học kỹ thuật tiên tiến và hiện đại. Ngày càng không ngừng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho nhân dân.
Đó là một xã hội không còn nạn người áp bức bóc lột người. Có cuộc sống bình đẳng và tự do. Làm theo năng lực, hưởng theo lao động … phúc lợi cho người già yếu, người tàn tật và trẻ mồ côi…
Đó là một xã hội có nền văn hóa tiên tiến, được kết tinh từ những truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc và những tinh hoa văn hóa của thế giới.
Đó là một xã hội có nền đạo đức văn minh tiên tiến, trong đó người với người là đồng chí, là bạn bè, anh em. Một xã hội đảm bảo cho con người sống xứng đáng với danh hiệu và vị thế con người.
Các đặc trưng nêu trên là hình thức thể hiện một hệ thống giá trị vừa kế thừa các di sản của quá khứ, vừa được sáng tạo mới trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam trong tư tưởng Hồ Chí Minh.
