Mục lục
Bàn về việc sử dụng bản án làm chất liệu thiết kế bài giảng môn học chuyên ngành luật: Với quốc gia không sử dụng án lệ như Việt Nam thì việc sử dụng bản án trong quá trình giảng dạy luật không bắt buộc…
- Kinh nghiệm về sử dụng bản án, quyết định của Tòa án trong đào tạo nghề luật – PGS.TS. Nguyễn Minh Hằng
- Sử dụng bản án của Tòa án trong giảng dạy thảo luận – PGS.TS. Đỗ Văn Đại
- Việc sử dụng quyết định của Tòa án trong hoạt động nghiên cứu và giảng dạy tại Cộng hòa Pháp – TS. Pierre Macqueron
- Tổng quan phương pháp giảng dạy qua án trong chuyên ngành luật từ các nước trong hệ thống thông luật và dân luật – TS. Phan Nhật Thanh
- Thực trạng và ý nghĩa của việc sử dụng bản án trong công tác đào tạo luật ở Việt Nam – TS. Bùi Xuân Hải
- Sử dụng bản án trong giảng dạy và nghiên cứu khoa học tại trường Đại học Luật TP. HCM – những vấn đề nhìn từ góc độ đảm bảo chất lượng – ThS. Vũ Duy Cương – ThS. Phạm Đình Phú
- Sử dụng bản án trong giảng dạy: Góc nhìn từ người làm thực tiễn – LS. Trương Nhật Quang
- Sử dụng bản án để xây dựng tình huống trong đào tạo luật – PGS.TS. Phan Huy Hồng
- Sơ lược về sử dụng bản án trong công tác nghiên cứu khoa học – PGS.TS. Trần Thị Thùy Dương
- Sử dụng bản án trong giảng dạy pháp luật phần lý thuyết – kinh nghiệm qua một trường hợp ở Anh – TS. Đỗ Thị Mai Hạnh
TỪ KHÓA: Bản án,
TÓM TẮT
Với quốc gia không sử dụng án lệ như Việt Nam thì việc sử dụng bản án trong quá trình giảng dạy luật không bắt buộc. Nội dung bản án được dùng trong giảng dạy phải đa dạng, đặc trưng, mang tính phổ quát, phù hợp với nội dung môn học và phân đoạn trong chương trình. Bản án dùng cho giờ giảng lý thuyết bằng tình huống phải khái quát được các mục tiêu lý thuyết đặt ra trong bài giảng. Trong giờ thuyết giảng, bản án là ví dụ minh họa. Bản án sẽ được thiết kế để trở thành các tình huống thảo luận. Bài viết khẳng định bản án không phải là chất liệu duy nhất và các phán quyết hay nhận định trong các bản án không phải là kim chỉ nam mang tính bắt buộc/định hướng cho quá trình giải quyết/xử lý các vụ việc tương tự.
Việt Nam không sử dụng án lệ trong việc điều chỉnh các quan hệ xã hội. Do vậy, trong một thời gian dài các bản án, quyết định của các cấp xét xử không được xem trọng trong việc “tầm chương, trích cú”. Ngày nay, do quá trình giao thoa giữa các quan điểm pháp lý, bản án ở Việt Nam mặc dù chưa được coi là nguồn luật, nhưng đã được sử dụng để đánh giá, đúc kết và định hướng cho công tác xét xử của ngành tòa án. Cũng xuất phát từ đặc trưng này của hệ thống pháp luật Việt Nam, việc sử dụng bản án trong quá trình giảng dạy luật hoàn toàn không mang tính bắt buộc mà phụ thuộc vào người dạy luật.
Với xu hướng vận động không ngừng của các quan hệ xã hội, sự đa dạng, muôn mặt của các tình huống pháp lý được ghi nhận trong bản án một cách chính thức làm tiền đề cho việc đánh giá, nhìn nhận việc thực thi pháp luật từ đó có những điều chỉnh, thay đổi cần thiết để hoàn thiện pháp luật. Theo đó, hiện nay Tòa án nhân dân tối cao là cơ quan có nhiệm vụ tổng kết kinh nghiệm xét xử, hướng dẫn áp dụng pháp luật, phát triển án lệ và xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm[1].
Sử dụng bản án trong giảng dạy luật không chỉ nhằm minh họa một cách sinh động thực tiễn pháp lý xoay quanh nội dung một hoặc một số điều luật hoặc một/một số chế định pháp luật mà còn cho người học thấy được quá trình pháp luật đi vào thực tiễn qua việc hiểu và áp dụng pháp luật của các cơ quan xét xử.
Bài viết này bàn về việc thiết kế bài giảng để có thể đưa bản án vào sử dụng trong giờ giảng luật một cách sinh động và hiệu quả nhất.
1. Tìm kiếm và chọn lọc bản án làm chất liệu cho giờ giảng
Bản án, quyết định của Tòa án nhân dân các cấp được hiểu là văn bản pháp lý được Tòa án có thẩm quyền tuyên xử hoặc quyết định theo một trình tự tố tụng do luật định về tính hợp pháp hay không hợp pháp của hành vi hoặc quan hệ pháp luật phát sinh từ một vụ án cụ thể.[2]
Mỗi môn học luật liên quan đến một lĩnh vực pháp luật khác nhau, vì vậy việc chọn bản án để đưa vào sử dụng trong quá trình giảng dạy cũng có những yêu cầu khác nhau. Trong thực tiễn xét xử một tình huống pháp lý có nhiều vụ việc khác nhau được tòa thụ lý và xét xử, do đó khi chọn bản án để giảng dạy cần lưu ý:
– Bản án, quyết định của Tòa án phải phản ánh nội dung liên quan đến môn học luật được giảng dạy. Ví dụ: Bản án sơ thẩm và phúc thẩm về vụ việc trốn thuế của Đông Nam, Bản án sơ thẩm và phúc thẩm vụ án Nguyễn Đức Kiên phục vụ cho các môn học: Luật Thuế, Luật Ngân hàng, Luật Doanh nghiệp/các chủ thể kinh doanh.
– Bản án, quyết định của Tòa án chọn để dùng trong giảng dạy nên là những bản án, quyết định mang tính điển hình. Bản án điển hình là một bản án được hình thành chủ yếu từ kết quả tranh tụng tại phiên tòa, do Tòa án có thẩm quyền tuyên xử trên cơ sở bảo đảm các nguyên tắc và trình tự tố tụng, áp dụng đúng pháp luật, có ảnh hưởng nhất định đến xã hội và dư luận, có ý nghĩa tham khảo về mặt lý luận và thực tiễn xét xử.[3] Bản án điển hình có thể là bản án điển hình đúng hoặc điển hình sai. Đúng hay sai trong trường hợp này, theo tác giả, là xem xét về mặt nội dung nếu sử dụng bản án cho các môn học luật mang tính chất là luật nội dung (Luật Dân sự, Luật Hình sự, Luật Thương mại…). Đúng hay sai ở khía cạnh thủ tục tố tụng sẽ trở thành bản án điển hình sử dụng cho các môn học luật hình thức (môn Luật Tố tụng Dân sự, Tố tụng Hình sự, Tố tụng Hành chính) để phản ánh quá trình tiếp nhận và vận dụng các quy phạm pháp luật có thể khác biệt nhau ngay cả trong giới chuyên gia là những người làm công tác xét xử.
– Bản án, quyết định của Tòa án được sử dụng có sự đa dạng về các cấp xét xử. Các vụ việc càng phức tạp thì sự đan xen, biểu hiệu của các hành vi, thủ đoạn, giao dịch cũng đa dạng và sinh động. Vụ việc có nhiều cấp xét xử thể hiện những mâu thuẫn nội tại chưa được hoặc bị cho là chưa được giải quyết dứt điểm ở cấp xét xử thứ nhất, cũng là những chi tiết thú vị mà người dạy luật có thể khai thác.
– Bản án, quyết định của Tòa án được sử dụng nên là những bản án, quyết định về một vụ việc có ảnh hưởng xã hội rộng được đan xen với một số vụ việc tương tự về nội dung nhưng ít được ai biết đến, hoặc quy mô xã hội nhỏ. Trong tương quan so sánh các dạng vụ việc như vậy, người dạy có thể chỉ ra rằng những vụ việc mang tính chất như “scandal” trong xã hội sẽ tạo ra một hiệu ứng xã hội rất lớn, từ đó tạo ra sự biến chuyển các quy phạm pháp luật so với các vụ việc có quy mô nhỏ.
– Với mỗi dạng vụ việc nên tìm nhiều bản án, quyết định tương tự về nội dung để có thể thay đổi trong quá trình giảng dạy, tránh sự lặp lại, nhàm chán. Điều này không đơn giản với các vụ việc mang tính điển hình, có dư luận xã hội rộng, tuy nhiên, các vụ việc điển hình có tính đại diện cũng tạo nên sức hấp dẫn trong việc đưa ra những nhận định và đánh giá trái chiều để người học thảo luận tìm ra những điểm pháp lý thú vị.
2. Xác định ý tưởng, vị trí sử dụng chất liệu là bản án trong bài giảng
Mỗi môn học luật có phạm vi, đối tượng nghiên cứu khác nhau. Bản án hay quyết định của Tòa án là văn bản thể hiện phán quyết của cơ quan xét xử nhằm giải quyết các tranh chấp và/ hoặc xung đột xã hội. Tuy nhiên, trong các quan hệ xã hội, các giao dịch trong đời sống không phải lúc nào cũng xảy ra xung đột hay tranh chấp, mà có thể chỉ thuần túy là quá trình chấp hành, tuân thủ và thực hiện hành vi trong giới hạn luật định. Vì lẽ đó, người dạy luật hiểu rất rõ rằng bản án không phải là chất liệu duy nhất và quan trọng nhất để giảng dạy luật mà có thể xem đó là chất liệu bổ trợ, đặc biệt là ở các nước theo hệ thống dân luật như Việt Nam.
Tùy thuộc vào mục đích và nội dung môn học, người dạy phải xác định được ý tưởng/ ý đồ sử dụng bản án vào bài giảng để đạt được mục đích và hiệu quả đặt ra. Theo đó, người dạy phải trả lời được các câu hỏi: Nội dung bản án mà người dạy có thể có được như thế nào? Dùng bản án để minh họa vấn đề pháp lý nào trong chương trình môn học? Những điểm pháp lý nào trong nội dung môn hoc có tranh chấp/ xung đột dẫn đến phải giải quyết tại tòa án? Những điểm pháp lý nào không thể có bản án để minh họa? Mức độ bản án/ quyết định của Tòa án được đưa vào ra sao? Cách thức chuyển giao thông tin vụ việc và bản án như thế nào?
Bằng việc trả lời các câu hỏi nói trên, người dạy sẽ xác định được kết cấu và nội dung các bản án được phân bổ trong những phần/đoạn nào của quá trình tổ chức lớp học cũng như thiết kế dạng thức sử dụng bản án phù hợp với phần mục đó.Trên cơ sở xây dựng ý tưởng, người dạy sẽ lên kế hoạch chọn lọc và tìm kiếm những bản án, quyết định của tòa án phù hợp với ý tưởng/ ý đồ đã được xác lập. Tuy vậy sử dụng bản án trong bài giảng cũng không nên quá lạm dụng để tránh tình trạng bị bội thực với một “mâm cỗ một món” mà người học phải tiếp nhận suốt chương trình học dẫn đến việc họ sẽ không thấy được sự đa dạng của các quan hệ xã hội bên ngoài những gì xảy ra trong các bản án. Ý tưởng/ ý đồ sử dụng bản án nên được hình thành xuyên suốt chương trình môn học và có thể sử dụng lặp lại trong từng giờ giảng cụ thể. Việc đưa bản án vào thời điểm nào, ở phần nội dung nào trong chương trình dạy phụ thuộc vào việc xây dựng các ý tưởng của người dạy.
3. Xây dựng kết cấu môn học để đưa bản án vào bài giảng môn học luật
Với tư cách là chất liệu cho việc thiết kế nội dung giảng dạy luật trên lớp, người dạy sau khi lên ý tưởng, tìm kiếm và chọn lọc bản án, quyết định của Tòa án, cần phải thiết kế bố cục và nội dung để chuyển tải bản án trong chương trình môn học của mình một cách hợp lý và hiệu quả.
3.1. Sử dụng bản án trong giờ giảng lý thuyết
Giờ giảng lý thuyết là là giờ giảng nhằm diễn dựng lại trình tự hệ thống các khái niệm chuyên về một vấn đề, chuyên đề, lĩnh vực để giải quyết các luận điểm khoa học bằng các chứng cứ khoa học, trên cơ sở đó phát triển các vấn đề theo chiều rộng và chiều sâu, liên hệ thực tế, so sánh, xem xét kinh nghiệm và tìm ra những đúc kết cô đọng để truyền thụ cho đối tượng tiếp nhận[4].
a. Giảng lý thuyết bằng phương pháp tình huống
Nếu người dạy sử dụng phương pháp tình huống để chuyển tải phần lý thuyết trong môn học, thì bản án/ quyết định của Tòa án sẽ là chất liệu được sử dụng và thiết kế để tạo lập tình huống cho quá trình tiếp nhận các dữ liệu của vụ việc. Các nhận định, đánh giá, kết luận của cơ quan xét xử sẽ là những ý tưởng khơi gợi để từ đó người học rút ra vấn đề lý thuyết cốt lõi mà mục đích giờ giảng nhắm đến.
Như phân tích trên, giờ giảng lý thuyết bằng phương pháp dùng bản án sẽ chỉ phù hợp cho các phần nội dung lý thuyết có những tranh chấp, xung đột, hoặc mâu thuẫn, hay vi phạm mà cần có sự giải quyết tại tòa. Như vậy, người dạy sẽ phải lập kế hoạch cho các phân mục trong chương trình môn học, theo đó xác định phần nội dung nào tương ứng sử dụng phương pháp tình huống.
Khi thiết kế bài giảng lý thuyết dùng phương pháp tình huống với chất liệu là bản án, người dạy phải có kinh nghiệm thực tiễn cao, có khả năng gợi mở, dẫn dắt và khái quát vấn đề, do mỗi vụ việc từ bản án có thể chỉ hình thành từ một hoặc một vài hành vi/ biểu hiện/ giao dịch đơn lẻ.
Thực hiện phương pháp giảng lý thuyết bằng bản án đòi hỏi sự tương tác hai chiều giữa người học và người dạy. Người dạy có thể tổ chức lớp học lý thuyết bằng tình huống theo cách phân nhóm và giao nhiệm vụ cho các nhóm. Người học trên cơ sở tài liệu đã được cung cấp sẽ tự phân tích tình huống và dúc kết các vấn đề lý thuyết từ tình huống dưới sự dẫn dắt, gợi mở và định hướng của người dạy.
Mặt khác, để có giờ giảng lý thuyết bằng phương pháp tình huống sử dụng bản án một cách chất lượng, việc tiếp cận bản án của người học cũng là vấn đề cần xem xét. Người dạy có thể phải chuyển bản án cho người học. Việc chuyển giao này có thể thực hiện bằng cách chuyển giao nguồn dữ liệu hoặc người dạy đặt ra các yêu cầu tìm kiếm cũng như yêu cầu nghiên cứu, hay đưa ra câu hỏi nghiên cứu trước cho người học[5].
Một vấn đề mà người dạy cần xác định là mức độ cung cấp dữ liệu của bản án. Theo đó, bên cạnh nội dung bản án, quyết định của Toán án, người dạy có thể cung cấp thêm các dữ liệu khác là bút lục hoặc các chứng cứ bổ sung trong hồ sơ vụ việc. Việc cung cấp này tủy vào ý đồ của người dạy: cung cấp toàn bộ hồ sơ vụ việc hoặc rút bớt các chứng cứ, tài liệu trong hồ sơ liên quan nhằm mở rộng vấn đề hoặc có những dẫn dắt sang các nội hàm khác khi thiếu dữ liệu hoặc dữ liệu thay đổi.
Tùy vào câu hỏi và nội dung nghiên cứu của giờ giảng lý thuyết bằng tình huống một hoặc một số bản án khác nhau sẽ được sử dụng với các câu hỏi nghiên cứu hướng vào các vấn đề lý thuyết của buổi học.
Ngoài ra, thiết nghĩ, trong những giờ giảng lý thuyết thông qua tình huống có dùng bản án, người dạy có thể tóm tắt hoặc không tóm tắt bản án hay nội dung vụ việc theo ý đồ thiết kế bài giảng của mình mà người học sẽ phải luyện tập khả năng tiếp cận vấn đề và xử lý thông tin của mình qua việc đọc và nghiên cứu trước bản án.
b. Giảng lý thuyết bằng phương pháp thuyết giảng
Phương pháp thuyết giảng là phương pháp trình bày một vấn đề, thể hiện dưới hình thức giảng giải, giảng thuật và diễn giảng.[6] Phương pháp này thực hiện tương tác theo một chiều từ người dạy chuyển thông tin đến người học.
Do vậy, bản án nếu được sử dụng trong giờ giảng lý thuyết bằng phương pháp thuyết giảng thì phải được người dạy tóm lược về mặt nội dung để chuyển tải thông tin cô đọng nhất đến người học, dù cho người học có được yêu cầu tiếp cận nội dung bản án và vụ việc này trước đó hay không.
Bản án được đưa vào trong giờ thuyết giảng được thể hiện như các ví dụ minh họa, hoặc minh chứng cho các nội dung lý thuyết được người dạy diễn giảng.
Việc đưa bản án vào giờ thuyết giảng thể hiện sự chủ động của người dạy, do vậy khi thiết kế bài giảng của mình, người dạy cũng phải lên kế hoạch sử dụng chất liệu này trong phân mục nào của bài giảng, chọn bản án nào để minh họa một cách rõ nét nhất nội dung lý thuyết được nêu ra, cũng như mức độ chuyển tải bản án như thế nào để tránh làm loãng hoặc mất tập trung vào vấn đề nghiên cứu.
3.2. Sử dụng bản án làm chất liệu cho giờ thảo luận
Thảo luận là giờ giảng được người dạy tổ chức theo hình thức tạo sự chủ động cho người học. Theo đó, người học sẽ cùng nhau thảo luận theo nhóm các vấn đề lý thuyết đã được học trước đó hoặc giải quyết các tình huống đặt ra bằng các kiến thức đã được tiếp nhận.
Bản án của Tòa án trong trường hợp này sẽ trở thành các tình huống sinh động, cho phép người học luật đưa ra các bình luận, nhận xét và đánh giá liên quan đến các tình huống vụ việc thực tiễn đã diễn ra trong đời sống.[7] Thông qua việc thảo luận dưới sự điều hành của người dạy, người học sẽ hiểu rõ và nắm bắt được các vấn đề lý thuyết và cách thức vận dụng lý thuyết đó vào đời sống cũng như rèn luyện kỹ năng xử lý thông tin, giải quyết tình huống, nâng cao năng lực đánh giá vấn đề của người học. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, bản án chỉ là một phần trong số những chất liệu thực tế được sử dụng để xây dựng tình huống cho giờ thảo luận.
Tùy thuộc vào nội dung lý thuyết mục tiêu được đặt ra tại giờ thảo luận mà người dạy có thể sử dụng hoặc không sử dụng bản án để xây dựng tình huống thảo luận, hoặc người dạy có thể sử dụng theo cách thức đã nêu tại giờ giảng lý thuyết bằng tình huống nhưng theo hướng làm rõ và phát triển các vấn đề lý thuyết.
Người dạy luật khi sử dụng bản án để thiết kế giờ thảo luận cũng cần phải lưu ý với người học rằng, các nhận định và phán quyết trong bản án không phải lúc nào cũng là chân lý, là câu trả lời đúng duy nhất cho mọi tình huống, từ đó hướng đến phát huy khả năng nhìn nhận và đánh giá vấn đề cũng như tạo ra sự độc lập trong việc ra quyết định của người học.
Kết luận
Bản án là nguồn chất liệu bổ trợ hữu hiệu cho quá trình giảng dạy luật. Tùy vào đặc tính, nội dung, phạm vi, đối tượng của môn học luật cụ thể mà việc sử dụng bản án vào quá trình giảng dạy có thể khác nhau. Tuy nhiên, muốn đạt được hiệu quả trong giảng dạy thì việc định hình hay thiết kế giờ giảng có sử dụng bản án đều phải qua quá trình tìm kiếm và chọn lọc bản án phù hợp về mặt nội dung, phạm vi, đối tượng nghiên cứu của môn học. Sau quá trình chọn lọc, người dạy phải thiết kế bài giảng của mình một cách có định hướng với các phần nội dung có thể sử dụng chất liệu là bản án và những phần phải sử dụng các chất liệu khác. Bản án được sử dụng để thiết kế bài giảng phải có tính phổ biến, tính đặc trưng nhằm có thể làm rõ các nội dung lý thuyết mục tiêu. Chất liệu này có thể được sử dụng một cách đa dạng trong quá trình thiết kế bài giảng với các phương pháp giảng khác nhau (thuyết giảng/ tình huống) và với mục tiêu khác nhau (lý thuyết/ thảo luận). Dù là chất liệu hữu hiệu, nhưng đây không phải là chất liệu duy nhất và quan trọng nhất để dùng trong giảng dạy luật. Nó cũng không phải là kim chỉ nam hay câu trả lời duy nhất đúng trong quá trình áp dụng pháp luật để người dạy và người học lấy đó làm lời giải mà chỉ là những gợi mở, dữ kiện hỗ trợ cho quá trình đào tạo, giảng dạy và nghiên cứu pháp luật.
CHÚ THÍCH
[1] Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/1975 của Bộ Chính trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020.
[2] Phan Trung Hoài, “Bàn về khái niệm và các tiêu chí của bản án điển hình”, Tạp chí Khoa học pháp lý, số 5/2002, tr. 8.
[3] Phan Trung Hoài, tlđd.
[4] Xem thêm Vũ Cao Đàm, “Phương pháp luận nghiên cứu khoa học”, Nxb. Khoa học và kỹ thuật , Hà Nội, 1999, tr. 38.
[5] Tham khảo Steven I.Friedland, “How we teach: A survey of Teaching Teachniques in American Law School”, Seattle University Law Review, Vol.20.1
[6] Ngô Kim Hên, “Phương pháp thuyết trình trong giảng dạy”, Trung tâm đánh giá và kiểm định chất lượng Viện nghiên cứu giáo dục – Đại học Sư Phạm Tp. Hồ Chí Minh, 8/2014.
[7] Tham khảo tại http://www.educationworld.com/
Tác giả: Phan Thị Thành Dương – TS Luật học, Giảng viên Khoa Luật Thương mại, Trường ĐH Luật Tp. Hồ Chí Minh.
Nguồn: Tạp chí Khoa học pháp lý Việt Nam số 04/2015 (89)/2015 – 2015, Trang 46-49
Like Fanpage Luật sư Online tại: https://www.facebook.com/iluatsu/
Trả lời