Một số vấn đề pháp lý về các biện pháp giám sát, giáo dục đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong Bộ luật hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) và Bộ luật Tố tụng hình sự 2015

Một số vấn đề pháp lý về các biện pháp giám sát, giáo dục đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong Bộ luật hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) và Bộ luật Tố tụng hình sự 2015

Xem thêm bài viết về “Biện pháp giám sát giáo dục”

• Hoàn thiện quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 về các biện pháp giám sát, giáo dục người dưới 18 tuổi trên cơ sở hướng dẫn của Liên hợp quốc về tư pháp phục hồi – TS. Lê Huỳnh Tấn Duy

1. Thiếu sót của BLHS năm 2015 về các biện pháp giám sát, giao dục

Về các biện pháp giám sát, giáo dục áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, trong cả Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) và Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 đều chưa có quy định để xác định bản chất của các biện pháp này. Xét về tên gọi, trong Tờ trình của Chính phủ số 186/TTr-CP gửi Quốc hội ngày 27/4/2015 về Dự thảo Bộ luật Hình sự sửa đổi, một trong những nội dung sửa đổi, bổ sung về chính sách xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội là bổ sung quy định về áp dụng biện pháp thay thế xử lý hình sự (xử lý chuyển hướng).[1] Tuy nhiên, đến Bộ luật Hình sự năm 2015 và Luật sửa đổi, bổ sung Bộ luật Hình sự năm 2017 (sau đây gọi chung hai văn bản này là Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017)), Ban soạn thảo không sử dụng tên gọi này mà chuyển thành “các biện pháp giám sát, giáo dục áp dụng trong trường hợp được miễn trách nhiệm hình sự”. Xét về quan điểm, Ủy ban Thường vụ Quốc hội cũng có cùng quan điểm nhìn nhận đây là biện pháp xử lý mang tính chất thay thế hình phạt và biện pháp tư pháp.[2] Tuy nhiên, Bộ Tư pháp lại cho rằng cơ bản đây vẫn là chế định miễn trách nhiệm hình sự có áp dụng biện pháp xử lý mang tính giáo dục, phòng ngừa thay vì trả tự do cho họ.[3] Với sự khác nhau về cách nhìn nhận quan điểm, chúng tôi cho rằng đây cũng là một hạn chế để xác định bản chất của các biện pháp giám sát, giáo dục.

Chúng tôi đồng ý quan điểm của Bộ Tư pháp, nhìn nhận các biện pháp giám sát, giáo dục này là một cách thức xử lý đi kèm với chế định miễn trách nhiệm hình sự. Xét thấy, nếu xem xét các biện pháp giám sát, giáo dục là biện pháp xử lý mang tính chất thay thế hình phạt và biện pháp tư pháp, thì không thể áp dụng các biện pháp này khi người dưới 18 tuổi phạm tội đã được miễn trách nhiệm hình sự. Xét về bản chất, hình thức của trách nhiệm hình sự chỉ bao gồm hình phạt, biện pháp tư pháp và án tích. Khi người dưới 18 tuổi đã được miễn trách nhiệm hình sự thì không thể áp dụng bất cứ biện pháp xử lý mang tính chất thay thế cho hình phạt hay biện pháp tư pháp. Do vậy, chúng tôi cho rằng, các biện pháp giám sát giáo dục vẫn là biện pháp xử lý kèm theo chế định miễn trách nhiệm hình sự. Nói cách khác, việc miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong trường hợp này là miễn trách nhiệm hình sự “có điều kiện” bao gồm việc áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục.

1.1. Nguyên tắc áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục

Nguyên tắc áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được quy định trực tiếp tại khoản 2 Điều 91 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) và “gián tiếp” tại các khoản 4, 6 của điều luật này.

Trước đây, khoản 4 Điều 69 Bộ luật Hình sự năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) chưa quan tâm ưu tiên xem xét áp dụng các biện pháp tư pháp (mà bản chất là các biện pháp giáo dục, phòng ngừa), quy định tại khoản 4  Điều 91 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) đã có sự thay đổi rõ rệt. Cụ thể, “khi xét xử, Tòa án chỉ áp dụng hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nếu xét thấy việc miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng một trong các biện pháp quy định tại Mục 2 hoặc áp dụng biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng quy định tại Mục 3 Chương này không bảo đảm hiệu quả giáo dục, phòng ngừa”. Theo quan điểm của chúng tôi, Ban soạn thảo sử dụng từ “hoặc” dẫn đến hai nội dung hiểu như sau:

Thứ nhất, về vấn đề xử lý người dưới 18 tuổi phạm tội, Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) công nhận có ba mức độ từ thấp đến cao, đó là: miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục (mục 2); biện pháp tư pháp (mục 3) và hình phạt. Theo đó:

– Mức độ nhẹ nhất, biện pháp giám sát, giáo dục gồm các biện pháp khiển trách; hòa giải tại cộng đồng; giáo dục tại xã, phường, thị trấn được Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát hoặc Tòa án áp dụng trong suốt quá trình tố tụng trong trường hợp người dưới 18 tuổi đáp ứng đủ các điều kiện quy định khoản 2 Điều 91.

– Mức độ thứ hai, Tòa án xem xét đến việc áp dụng biện pháp tư pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng, nếu như biện pháp này bảo đảm hiệu quả giáo dục và phòng ngừa người dưới 18 tuổi phạm tội.

– Mức độ thứ ba, Tòa án chỉ áp dụng hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, trong trường hợp không thỏa điều kiện áp dụng các biện pháp trên.

Thứ hai là, về vấn đề xử lý người dưới 18 tuổi phạm tội, Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) công nhận xem xét song song/ đồng thời các biện pháp giám sát, giáo dục tại mục 2 và biện pháp tư pháp đưa vào trường giáo dưỡng tại mục 3. Điều đó có nghĩa là trong quá trình tố tụng, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án cân nhắc miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục; riêng Tòa án khi xét xử có thể cân nhắc xem xét đồng thời cả biện pháp giám sát, giáo dục và biện pháp tư pháp đưa vào trường giáo dưỡng nếu thấy bảo đảm hiệu quả giáo dục, phòng ngừa.

Bên cạnh đó, khoản 6 Điều 423 Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) quy định: “Khi xét xử, nếu thấy không cần thiết phải quyết định hình phạt đối với bị cáo thì Hội đồng xét xử áp dụng biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng.” Quy định này cho thấy rằng thứ tự ưu tiên xem xét được đưa ra là (1) hình phạt và (2) biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng nếu thấy không cần thiết áp dụng (1). Quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015 không nhắc gì đến việc xem xét áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục.

Như vậy, Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) về cơ bản đã thừa nhận việc xử lý chuyển hướng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, trong khi đó, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 lại có những thiếu sót về kỹ thuật lập pháp khi không đề cập đến việc xem xét các biện pháp giám sát, giáo dục. Chúng tôi cho rằng, sự thiếu sót này khiến người tiến hành tố tụng chưa hiểu được bản chất thật sự của các biện pháp giám sát giáo dục (như đã phân tích ở phần đầu). Điều này dẫn đến khó khăn trong quá trình áp dụng, vì họ chưa hiểu được thứ tự ưu tiên khi xem xét mối quan hệ giữa các biện pháp giám sát, giáo dục, biện pháp tư pháp và hình phạt. Do đó, chúng tôi kiến nghị sửa đổi khoản 4 Điều 91 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) như sau:

“Khi xét xử, Tòa án chỉ áp dụng hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nếu xét thấy việc miễn trách nhiệm hình sự, áp dụng một trong các biện pháp giám sát, giáo dục quy định tại Mục 2 và việc áp dụng biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng quy định tại Mục 3 Chương này không bảo đảm hiệu quả giáo dục, phòng ngừa.”

Đồng thời, chúng tôi cũng kiến nghị sửa đổi khoản 6 Điều 423 Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015 như sau:

“Khi xét xử, Hội đồng xét xử xem xét áp dụng một trong các biện pháp giám sát, giáo dục hoặc biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng. Trong trường hợp các biện pháp trên không bảo đảm hiệu quả giáo dục, phòng ngừa thì Hội đồng xét xử quyết định hình phạt đối với bị cáo”.

Đề xuất này đưa ra chỉ dẫn đồng nhất về thứ tự áp dụng các biện pháp xử lý đối với người dười 18 tuổi phạm tội gồm:

(1) Các biện pháp giám sát, giáo dục trong trường hợp được miễn trách nhiệm hình sự (bao gồm khiển trách, hòa giải tại cộng đồng và giáo dục tại xã, phường, thị trấn – các biện pháp này được áp dụng tại địa phương nơi người dưới 18 tuổi đang cư trú, sinh sống);

(2) Biện pháp tư pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng;

(3) Hình phạt.

Trong trường hợp áp dụng biện pháp không bảo đảm hiệu quả phòng ngừa thì cơ quan tố tụng áp dụng biện pháp có tính nghiêm khắc hơn.

1.2. Điều kiện áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục

Điều 92 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) thì: “Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát hoặc Tòa án chỉ quyết định miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng biện pháp khiển trách, hòa giải tại cộng đồng hoặc biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn, nếu người dưới 18 tuổi phạm tội hoặc người đại diện hợp pháp của họ đồng ý với việc áp dụng một trong các biện pháp này”.

Điểm mới trong quy định của Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) là lần đầu tiên việc miễn trách nhiệm hình sự đề cập đến vai trò của người dưới 18 tuổi hoặc người đại diện hợp pháp của họ. Theo đó, cơ quan tố tụng chỉ quyết định miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng biện pháp giám sát giáo dục nếu có sự đồng ý của họ. Tuy nhiên, Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) không có quy định về việc biểu hiện của “sự đồng ý” đó như thế nào, bằng lời hay văn bản và có thể thay đổi hay không.

Riêng về mặt thủ tục, trường hợp có sự mâu thuẫn giữa người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi và người đại diện của họ về việc đồng ý hay từ chối áp dụng các biện pháp giám sát giáo dục thì cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng sẽ theo ý kiến của người đồng ý việc áp dụng. Xét thấy đây là quyền của cả người bị buộc tội và người đại diện trong quá trình tham gia tố tụng. Tuy nhiên, việc cơ quan có thẩm quyền quyết định áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục khi có sự đồng ý của một trong hai đối tượng trên không hẳn đã đạt được hiệu quả tối ưu do các biện pháp này mang lại. Theo chúng tôi, trường hợp xét thấy không khả thi trong quá trình áp dụng thì có thể đưa về thủ tục tố tụng truyền thống để có những quyết định phù hợp hơn, như áp dụng biện pháp đưa vào trường giáo dưỡng hoặc các hình phạt không tước tự do (cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam giữ). Điều này không gây bất lợi cho người dưới 18 tuổi phạm tội vì vẫn bảo đảm nguyên tắc xử lý và áp dụng thứ tự ưu tiên các biện pháp. Do đó, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng vẫn ưu tiên áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục; tuy nhiên, cần tuân thủ nguyên tắc “bảo đảm lợi ích tốt nhất của trẻ em” và cân nhắc một số vấn đề khác.[4]

Đồng thời, chúng tôi đề xuất bổ sung tại Điều 426 Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015 về điều kiện áp dụng biện pháp giám sát giáo dục như sau:

“Khi có sự mâu thuẫn về quan điểm đồng ý việc áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục giữa người bị buộc tội dưới 18 tuổi và người đại diện của họ thì cơ quan tiến hành tố tụng phải theo quan điểm của người đồng ý áp dụng, sự đồng ý này phải trên cơ sở tự nguyện mà không bị cưỡng bức, ép buộc, đồng thời phải bảo đảm phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh, độ tuổi, giới tính, nhu cầu cá nhân và vì lợi ích tốt nhất của người được giám sát, giáo dục”.

Đề xuất này đưa ra một chỉ dẫn cụ thể về thứ tự áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục là (1) khiển trách, (2) hòa giải tại cộng đồng, (3) giáo dục tại xã, phường, thị trấn.[5] Trường hợp thực tiễn trong quá trình áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục mà người chưa thành niên vi phạm nghĩa vụ thì sẽ bị áp dụng biện pháp có tính nghiêm khắc hơn nhằm bảo đảm hiệu quả phòng ngừa họ tái phạm đồng thời vẫn bảo đảm hiệu quả giáo dục, tránh đưa người chưa thành niên vào vòng tố tụng khi chưa thực sự cần thiết.[6]

Về kỹ thuật lập pháp, chúng tôi đồng quan điểm được trình bày trong Giáo trình Luật Hình sự Việt Nam – phần chung của Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh, theo đó, điều kiện cụ thể về việc áp dụng miễn trách nhiệm hình sự kèm theo các biện pháp giám sát, giáo dục không nên đưa vào nguyên tắc xử lý tại khoản 2 Điều 91, mà nên chuyển sang Điều 92 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).[7]

Một điểm lưu ý nữa về kỹ thuật lập pháp, để thể hiện sự đồng nhất thuật ngữ giữa các văn bản pháp luật, chúng tôi đề xuất thay cụm từ “người đại diện hợp pháp” quy định tại các Điều 92, 93 và 94 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) thành “người đại diện” theo Điều 134 Bộ luật Dân sự năm 2015; và cụm từ “người bị hại” quy định tại Điều 94 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) thành “bị hại” theo Điều 62 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015.

Xem thêm bài viết về “Người dưới 18 tuổi (Người chưa thành niên)”

• Nguyên tắc và căn cứ áp dụng hình phạt đối với người dưới 18 tuổi – ThS. LS. Phạm Quang Thanh
• Các hình phạt áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội – ThS. LS. Phạm Quang Thanh
• Hoàn thiện quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 về các biện pháp giám sát, giáo dục người dưới 18 tuổi trên cơ sở hướng dẫn của Liên hợp quốc về tư pháp phục hồi – TS. Lê Huỳnh Tấn Duy
• Cơ sở khoa học của việc thành lập trại giam dành riêng cho phạm nhân chưa thành niên – ThS. Nguyễn Quang Vũ
• Bảo đảm quyền của người chưa thành niên là con của phạm nhân trong pháp Luật Thi hành án hình sự Việt Nam – ThS. Vũ Thị Thúy & ThS. Nguyễn Thị Kiều Oanh

2. Hạn chế trong trình tự, thủ tục quy định trong BLTTHS năm 2015 về giám sát, giáo dục

Trên cơ sở phân tích một số thiếu sót trong quy định của Bộ luật Hình sự năm 2015 về các biện pháp giám sát, giáo dục đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, chúng tôi tiếp tục đưa ra những hạn chế trong trình tự, thủ tục quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015. Nội dung này góp một phần lý giải vấn đề áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục trong thực tiễn.[8]

2.1. Những bất cập trong giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử

a) Về giai đoạn áp dụng

Điều 426 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định thẩm quyền quyết định áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự thuộc về Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án. Quy định này cũng gián tiếp khẳng định việc áp dụng các biện pháp giám sát giáo dục được thực hiện hầu hết trong các giai đoạn tố tụng (phân tích ở mục 1) bao gồm giai đoạn điều tra, truy tố và xét xử từ sau khi đã có quyết định khởi tố vụ án và khởi tố bị can đối với người dưới 18 tuổi thực hiện hành vi phạm tội. Nếu đáp ứng đầy đủ những điều kiện quy định tại khoản 2 Điều 91 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) thì người dưới 18 tuổi phạm tội cũng mới chỉ có thể được miễn chứ không phải họ đương nhiên được miễn trách nhiệm hình sự. Việc có áp dụng hay không áp dụng biện pháp miễn trách nhiệm hình sự lúc này lại hoàn toàn phụ thuộc vào quyết định của các cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền tùy thuộc vào giai đoạn tố tụng hình sự tương ứng căn cứ vào tình hình thực tế vụ án, vào yêu cầu đấu tranh phòng và chống tội phạm, vào khả năng cải tạo, giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội trong môi trường xã hội bình thường cũng như nhân thân của chính người dưới 18 tuổi phạm tội đó.[9] Do vậy mà việc áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục càng trở nên khó khăn hơn. Nói cách khác, chính điều kiện miễn trách nhiệm hình sự trước khi áp dụng các biện pháp này là một rào cản lớn khiến việc áp dụng chỉ có thể được tiến hành từ sau khi có quyết định khởi tố bị can, tức là bắt đầu từ giai đoạn điều tra chứ không phải từ những khâu đầu tiên của quá trình giải quyết vụ án.[10]

b) Về thẩm quyền áp dụng

Thẩm quyền áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục được cụ thể hóa trong các quy định chi tiết về các biện pháp này. Cụ thể, khi miễn trách nhiệm hình sự cho người dưới 18 tuổi phạm tội mà xét thấy có đủ điều kiện áp dụng biện pháp khiển trách, hòa giải tại cộng đồng, áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục tại xã, phường, thị trấn theo quy định của Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) thì Thủ trưởng, Phó thủ trưởng Cơ quan điều tra, Viện trưởng, Phó viện trưởng Viện kiểm sát, Hội đồng xét xử quyết định áp dụng các biện pháp này đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong vụ án do cơ quan mình thụ lý, giải quyết.[11] Xét thấy trong giai đoạn điều tra và truy tố, thẩm quyền này được trao cho cấp trưởng và cấp phó của các Cơ quan điều tra và Viện kiểm sát, tuy nhiên đến giai đoạn xét xử, chỉ có Hội đồng xét xử mới được quyền áp dụng các biện pháp này. Trong khi giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự được chia làm hai khâu là chuẩn bị xét xử và xét xử tại phiên tòa. Vậy khi phát hiện đủ điều kiện áp dụng các biện pháp này trong khâu chuẩn bị xét xử thì ai sẽ là người có thẩm quyền áp dụng khi mà Hội đồng xét xử vẫn chưa được hình thành. Câu hỏi đặt ra là có cho phép Thẩm phán chủ tọa phiên tòa được phép ra quyết định áp dụng hay không, rõ ràng câu trả lời là không. Theo cách hiểu này thì nếu đáp ứng đủ điều kiện về miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục thì Hội đồng xét xử bắt buộc phải mở phiên tòa để quyết định. Về thời hạn chuẩn bị xét xử được quy định đối với người chưa thành niên thực hiện tội phạm tối thiểu là 30 ngày và tối đa là 60 ngày.[12] Như vậy, đối với những vụ án phức tạp thì thời hạn này lên đến 2 tháng, đồng nghĩa với việc nếu đủ các điều kiện cần thiết để áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục thì người bị buộc tội dưới 18 tuổi phải đợi đến 2 tháng sau mới được áp dụng.[13]

Xét đến các văn bản pháp lý của Liên hợp quốc đã đề cập,[14] thẩm quyền áp dụng các biện pháp này rất rộng và dường như đang tạo mọi điều kiện để người bị buộc tội chưa thành niên có cơ hội được áp dụng khi đáp ứng đủ điều kiện. Trong khi tại Việt Nam, đây lại là một hạn chế. Do đó, chúng tôi đề nghị cho phép Thẩm phán chủ tọa phiên tòa được quyền ra quyết định áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục trong khâu chuẩn bị xét xử để bảo đảm quyền lợi tốt nhất của người dưới 18 tuổi khi tham gia vào quá trình tố tụng.

2.2. Những bất cập trong giai đoạn thi hành các biện pháp giám sát, giáo dục

a) Về việc vi phạm nghĩa vụ trong khi thi hành các biện pháp giám sát, giáo dục

Sau khi cơ quan có thẩm quyền ra quyết định áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục thì các biện pháp này được đem ra thi hành. Tuy nhiên, trước khi thi hành thì người được giám sát, giáo dục được yêu cầu làm cam kết thực hiện nghiêm chỉnh các biện pháp giám sát, giáo dục.[15] Nội dung của việc thực hiện này được cụ thể hóa đối với từng biện pháp. Riêng đối với biện pháp hòa giải tại cộng đồng thì phải có thêm cam kết về việc hoàn thành nghĩa vụ bồi thường thiệt hại (nếu có).[16] Nếu kết quả hòa giải thành thì đây được xem là căn cứ để cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng quyết định miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng biện pháp hòa giải tại cộng đồng. Trường hợp kết quả hòa giải không thành thì cơ quan tiến hành tố tụng tiếp tục tiến hành điều tra, truy tố, xét xử vụ án theo thủ tục chung.[17] Tuy nhiên, quy định này chỉ dừng lại ở việc quay trở lại thủ tục tố tụng hình sự truyền thống khi hòa giải không thành và biện pháp hòa giải tại cộng đồng vẫn chưa có quyết định áp dụng, còn trường hợp hòa giải thành và đã có quyết định áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục mà những người được giám sát giáo dục không bồi thường được thiệt hại như đã cam kết, hoặc vi phạm các nội dung cam kết khác thì biện pháp giám sát, giáo dục có chấm dứt hay không và người vi phạm nghĩa vụ có được đưa lại để giải quyết theo thủ tục tố tụng chung không? Vấn đề này vẫn chưa có những hướng dẫn cụ thể.

Khoản 4 Điều 91 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) có quy định: “Khi xét xử, Tòa án chỉ áp dụng hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nếu xét thấy việc miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng một trong các biện pháp quy định tại Mục 2 hoặc việc áp dụng biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng quy định tại Mục 3 Chương này không bảo đảm hiệu quả giáo dục, phòng ngừa”. Nguyên tắc này lý giải rằng biện pháp giám sát, giáo dục hoặc biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng được đem ra xem xét tại giai đoạn xét xử mà chưa được xem xét ở các giai đoạn trước, trường hợp xét thấy không bảo đảm hiệu quả giáo dục, phòng ngừa thì Tòa án sẽ áp dụng hình phạt. Tuy nhiên, theo chúng tôi, cũng có thể hiểu rằng các biện pháp giám sát, giáo dục đã được Cơ quan điều tra và Viện kiểm sát áp dụng ở các giai đoạn trước, nhưng lại không hiệu quả nên buộc phải xử lý người bị buộc tội theo thủ tục truyền thống và Tòa án sẽ quyết định hình phạt nếu xét thấy việc áp dụng biện pháp đưa vào trường giáo dưỡng cũng không đạt hiệu quả. Vì vậy, thiết nghĩ Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 nên có quy định rõ về vấn đề này cho tương ứng với nguyên tắc được quy định trong Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).

Hiện nay, Nghị định số 37/2018/NĐ-CP ngày 10/3/2018 quy định chi tiết thi hành các biện pháp giám sát, giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự thì: “Trong quá trình thực hiện kế hoạch giám sát, giáo dục, nếu xét thấy biện pháp giám sát, giáo dục không phù hợp hoặc việc thực hiện gặp khó khăn thì người trực tiếp giám sát, giáo dục đề xuất hướng giải quyết hoặc điều chỉnh kế hoạch, báo cáo Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp xã quyết định”.[18] Tuy nhiên, hệ quả tiếp theo sau khi đã báo cáo với Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã lại không được đề cập, từ đó kéo theo hàng loạt các vấn đề còn bỏ ngỏ. Giả sử quyết định miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục được hủy bỏ thì ai là người ra quyết định hủy bỏ? Khi hủy bỏ quyết định miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục thì cơ quan có thẩm quyền có đồng thời ra quyết định hủy bỏ quyết định đình chỉ điều tra hoặc đình chỉ vụ án hay không vì một trong những căn cứ để đình chỉ điều tra và đình chỉ vụ án là người bị buộc tội được miễn trách nhiệm hình sự theo khoản 2 Điều 91 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).[19] Sau đó thì cơ quan có thẩm quyền có ra quyết định phục hồi điều tra hoặc phục hồi vụ án hay không?[20] Đây là những vấn đề gây băn khoăn cho cơ quan có thẩm quyền trong quá trình áp dụng mà thiết nghĩ cần được bổ sung thống nhất trong các quy định có liên quan của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015. Bên cạnh đó, thiết nghĩ Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 cũng cần có quy định cụ thể về việc quay lại thủ tục tố tụng hình sự truyền thống khi xét thấy việc miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng các biện pháp giám sát giáo dục đối với người dưới 18 tuổi phạm tội không bảo đảm hiệu quả giáo dục, phòng ngừa. Việc quay lại thủ tục tố tụng truyền thống và áp dụng các biện pháp khác thay thế phải theo thứ tự ưu tiên áp dụng, bắt đầu từ biện pháp đưa vào trường giáo dưỡng rồi mới đến hình phạt, nhằm bảo đảm nguyên tắc “bảo đảm quyền và lợi ích tốt nhất của trẻ em”. Ngoài ra, cần quy định thẩm quyền ra quyết định hủy bỏ quyết định miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục; hủy bỏ quyết định đình chỉ điều tra, đình chỉ vụ án sẽ thuộc về cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng đã ra quyết định áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục. Sau đó cũng chính những cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng này sẽ ra quyết định phục hồi điều tra, phục hồi vụ án và tiếp tục giải quyết vụ án theo thủ tục chung.

b) Về vấn đề hỗ trợ người bị buộc tội trong việc thực hiện nghĩa vụ theo thỏa thuận, đặc biệt đối với việc bồi thường thiệt hại trong biện pháp hòa giải tại cộng đồng

Trường hợp người được áp dụng biện pháp này có khó khăn trong việc đền bù thiệt hại cho nạn nhân thì pháp luật hiện hành và thực tiễn cũng không có sự hỗ trợ nào đặc biệt dành cho người bị buộc tội trong việc thực hiện nghĩa vụ đã cam kết ngoài việc quy định trách nhiệm của gia đình người được giám sát, giáo dục có nghĩa vụ hỗ trợ người được giám sát, giáo dục thực hiện nghĩa vụ bồi thường thiệt hại (nếu có).[21] Đây cũng là lý do vì sao các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng có phần dè chừng trong việc quyết định áp dụng các biện pháp giám sát giáo dục đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Do đó, thiết nghĩ việc xây dựng một cơ chế bảo đảm hiệu quả của việc áp dụng biện pháp hòa giải tại cộng đồng bằng cách có những hỗ trợ cụ thể cho người bị buộc tội trong việc thực hiện nghĩa vụ theo thỏa thuận là một hướng đi đúng đắn và nên làm. Ở đây, có thể tiếp tục nghiên cứu, học hỏi pháp luật của Cộng hòa Liên bang Đức về việc xây dựng một quỹ hỗ trợ tài chính cho nạn nhân của tội phạm, hay còn gọi là “quỹ hỗ trợ nạn nhân” (victim support fund) có sẵn tại cơ quan hay tổ chức hòa giải. Theo đó, người phạm tội có thể được cấp một khoản vay không lãi suất từ loại quỹ này hoặc người phạm tội có thể nhờ sự hỗ trợ từ một dịch vụ cộng đồng và phải trả tiền cho dịch vụ này thông qua tổ chức hòa giải. Hay hệ thống bồi thường thiệt hại cho nạn nhân thông qua “Luật hỗ trợ nạn nhân của tội phạm và bồi thường thiệt hại nhà nước” năm 2005 ở Hungary.[22] Đây là những quốc gia có lịch sử lâu đời trong việc áp dụng chế định hòa giải giữa nạn nhân và người bị buộc tội mà Việt Nam cần tiếp tục nghiên cứu để hoàn thiện pháp luật của quốc gia mình.

Những quy định mới của Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) về biện pháp giám sát, giáo dục và biện pháp tư pháp thể hiện tinh thần đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý chuyển hướng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Bên cạnh đó, các uy định này thể hiện quan điểm của Nhà nước trong việc tôn trọng và bảo đảm thực thi đầy đủ quyền con người trong chính sách xử lý đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được ghi nhận tại Công ước quốc về quyền trẻ em. Điều này cho thấy nỗ lực của Nhà nước trong việc làm hài hòa giữa hệ thống pháp luật quốc gia với Công ước quốc tế về quyền trẻ em. Nhìn chung, quy định của Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) tạo cơ sở pháp lý cho việc áp dụng các biện pháp thay thế xử lý hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội. Đây là bước khởi điểm trong sự thay đổi tư duy pháp lý, khi vấn đề ưu tiên áp dụng các biện pháp xử lý chuyển hướng trước khi quyết định áp dụng hình phạt được đưa ra bàn luận. Điều này thể hiện một góc nhìn nhân văn trong việc hoàn thiện hệ thống tư pháp hình sự dành cho người chưa thành niên. Tuy nhiên, để quy định này phù hợp với mục tiêu cũng như định hướng của tư pháp phục hồi – xử lý chuyển hướng, nhà làm luật cần nghiên cứu thêm, đặc biệt lưu ý sự đồng nhất về quy định của cả Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) và Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015./.

Xem thêm bài viết về “Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi bổ sung 2017)”

• Hoàn thiện chính sách hình phạt trong quy định của Bộ luật Hình sự 2015 theo tinh thần của các Công ước quốc tế về quyền con người – ThS. Nguyễn Thị Ánh Hồng
• Một số thành công và hạn chế trong quy định của Bộ luật Hình sự 2015 về các hình phạt chính không tước tự do – ThS. Nguyễn Thị Ánh Hồng
• Một vài ý kiến về hoàn thiện dự thảo luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự 2015 về án treo và tha tù trước thời hạn có điều kiện – ThS. Mai Khắc Phúc
• Bàn về việc khắc phục một số hạn chế, sai sót trong Bộ luật Hình sự 2015 – PGS.TS. Nguyễn Thị Phương Hoa & ThS. Vũ Thị Thúy
• Kiến nghị bổ sung quy định về thời điểm thực hiện hành vi phạm tội trong Bộ luật Hình sự 2015 – TS. Vũ Thị Thúy

Xem thêm bài viết về “Bộ luật Tố tụng hình sự 2015”

• Quy định về thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 – TS. Lê Huỳnh Tấn Duy
• Một số điểm mới về chứng cứ trong Bộ luật tố tụng hình sự 2015 – TS. Võ Thị Kim Oanh & ThS. Trịnh Duy Thuyên
• Nguyên tắc xét xử kịp thời, công bằng và công khai theo Điều 25 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 – ThS. Nguyễn Trần Như Khuê
• Một số nội dung sửa đổi, bổ sung cơ bản trong phần thứ nhất “Những quy định chung” của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 – TS. Lê Huỳnh Tấn Duy
• Một số điểm mới về tiếp nhận và giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 – ThS. Phạm Thái

CHÚ THÍCH

[1] Tên gọi “biện pháp thay thế xử lý hình sự (xử lý chuyển hướng)” theo quy định tại các Điều từ 90 đến 93 Dự thảo Bộ luật Hình sự xin ý kiến nhân dân ngày 14/7/2015. Xem thêm Tờ trình của Chính phủ số 186/TTr-CP gửi Quốc hội ngày 27/4/2015 về Dự án Bộ luật Hình sự sửa đổi, tr. 16-17. Đây là quy định nhằm mục đích sớm đưa người chưa thành niên ra khỏi quy trình tố tụng hình sự và áp dụng các biện pháp xử lý khác mang tính giáo dục – phòng ngừa xã hội nhằm mục đích chính là giúp cho họ nhận rõ được lỗi lầm, có thái độ ăn năn hối cải, khắc phục sai phạm.

[2] Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Báo cáo giải trình tiếp thu, chỉnh lý Dự thảo Bộ luật Hình sự (sửa đổi) trình Quốc hội biểu quyết thông qua, ngày 24/11/2015, mục 10; Lê Huỳnh Tấn Duy (chủ biên), Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam đối với người dưới 18 tuổi trên cơ sở khung pháp lý của Liên hợp quốc, Nxb. Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh, TP. Hồ Chí Mính, 2018, tr. 81.

[3] Bộ Tư pháp, Báo cáo số 77/BC-BTP tổng hợp, tiếp thu, giải trình ý kiến của các Bộ, ngành, địa phương về dự án Bộ luật Hình sự (sửa đổi), ngày 26/3/2015, mục 7, tr. 08-09.

[4] Bộ Phát triển cộng đồng và dịch vụ xã hội Zambia (The Ministry of Community Development and Social Services) và Unicef, Dự án “Phát triển khung pháp lý về xử lý chuyển hướng trong pháp luật quốc gia” (Developing a National Diversion Framework), 2018, tr. 13.

Theo đó một số vấn đề khác ở đây có thể cân nhắc, bao gồm: hoàn cảnh phạm tội, khả năng tái phạm, mức độ liên quan của hành vi phạm tội trong vụ án đồng phạm, mức độ ăn năn, mức độ hợp tác với các cơ quan có thẩm quyền, thất bại trong các biện pháp xử lý chuyển hướng trước đó…

[5] Trần Ngọc Lan Trang, tlđd, phần nội dung liên quan đến quy định các biện pháp khiển trách, hoà giải tại cộng đồng và giáo dục tại xã, phường, thị trấn.

[6] Trần Ngọc Lan Trang, tlđd.

[7] Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh, Giáo trình Luật Hình sự Việt Nam – phần chung (Tái bản lần thứ nhất, có sửa đổi, bổ sung), Nxb. Hồng Đức, 2019, tr. 430-431.

[8] Theo thông tin từ Tòa gia đình và người chưa thành niên TP. Hồ Chí Minh, từ khi thành lập vào tháng 4/2016 cho đến nay, Tòa án vẫn chưa áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.

[9] Trần Thị Phương Dung, “Điểm mới của Bộ luật Hình sự năm 2015 về miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội”, Trang thông tin điện tử của Viện kiểm sát nhân dân TP. Hồ Chí Minh.

[10] Hoàng Thị Tuệ Phương, “Chương 7: Những điểm mới về trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội”, trong Nguyễn Thị Phương Hoa – Phan Anh Tuấn (đồng chủ biên), Bình luận khoa học Những điểm mới của Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi bổ sung năm 2017), 2017, Nxb. Hồng Đức, tr. 91-100; Trần Ngọc Lan Trang, Các biện pháp thay thế cho hình phạt áp dụng đối với người chưa chưa thành niên phạm tội trong Bộ luật Hình sự năm 2015, Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Luật Hình sự và Tố tụng Hình sự, Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh, 2017, tr. 40-46: Theo quan điểm nhóm tác giả, đây không phải là phương án tối ưu để xử lý người dưới 18 tuổi phạm tội theo đúng tinh thần của Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị và Công ước quốc tế về Quyền trẻ em. Quy định tại Điều 91 khoản 2 vẫn ở dạng tùy nghi “có thể được miễn trách nhiệm hình sự”, vấn đề áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục tùy thuộc vào sự lựa chọn của các cơ quan có thẩm quyền. Như vậy, với những vướng mắc trong thực tiễn như đã phân tích ở phần trước, quy định này tạo ra một nguyên tắc “xử lý nửa vời”, cơ hội xem xét áp dụng miễn trách nhiệm bị hạn chế đồng nghĩa với việc gia tăng khả năng xử lý bằng hệ thống tư pháp truyền thống.

[11] Điều 427, 428, 429 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015.

[12] Điều 277 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015.

[13] Quy định này đi ngược lại với nguyên tắc “Tránh trì hoãn không cần thiết” (Avoidance of unnecessary delay) tại Điều 20 Quy tắc Bắc Kinh, Điều 37(d) Công ước quốc tế về quyền trẻ em và khoản 7 Điều 414 Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015. Nhìn ở góc độ cao hơn thì quy định này càng không bảo đảm Nguyên tắc bảo đảm quyền và lợi ích tốt nhất của trẻ em (The best interests principle ) được quy định tại Điều 3, 40(1) CRC, Bình luận chung số 14 năm 2013, Điều 3 Luật mẫu về tư pháp người chưa thành niên năm 2013 – cũng là một quyền tố tụng đã được công nhận bởi các văn bản pháp luật quốc tế và ngay trong pháp luật Việt Nam (khoản 1 Điều 414 Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015).

[14] Điều 11 Quy tắc Bắc Kinh: “Một là việc sử dụng các biện pháp thay thế trách nhiệm hình sự có thể được thực hiện ở bất cứ giai đoạn ra quyết định nào của cảnh sát, cơ quan công tố hay những cơ quan khác như Tòa án, cơ quan xử lý, các ủy ban hoặc hội đồng”.

[15] Điều 12.2 và Điều 21 Nghị định số 37/2018/NĐ-CP của Chính phủ ngày 10/3/2018 quy định chi tiết thi hành các biện pháp giám sát giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự.

[16] Điều 13, Điều 21 Nghị định 37/2018/NĐ-CP, tlđd.

[17] Điều 16, Thông tư liên tịch số 06/2018/TTLT-VKSNDTC-TANDTC-BCA-BTP-BLĐTBXH.

[18] Điều khoản 2 Điều 14, Điều 21 Nghị định số 37/2018/NĐ-CP.

[19] Điều 230, 248, 282 Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015.

[20] Điều 235, 249, 283 Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015.

[21] Điều 27 Nghị định số 37/2018/NĐ- CP.

[22] Tham khảo cơ chế hỗ trợ người bị buộc tội thực hiện nghĩa vụ theo thỏa thuận thông qua Quỹ hỗ trợ nạn nhân (Victim support fund) của Cộng hòa Liên bang Đức; Bag – TOA (Hiệp hội quốc gia dành cho việc hòa giải giữa nạn nhân và người thực hiện hành vi phạm tội), Standards for Victim-Ofender Mediation, tr.12; Tham khảo Katalin Gönczöl, ELTE University (Hungary), European Best Practices of Restorative Justice in the Criminal Procedure 2010, tr. 132-134.

Tác giả: TS. Trần Ngọc Lan Trang & ThS. Nguyễn Phương Thảo

 Nguồn: Tạp chí Khoa học pháp lý Việt Nam số 07/2019 (128)/2019 – 2019, Trang 64-75

Nguồn: Fanpage Luật sư Online