Phân loại các cơ quan hiến định độc lập phổ biến trên thế giới

Phân loại các cơ quan hiến định độc lập phổ biến trên thế giới

Tác giả: Tô Văn Hòa

Có thể nói, các loại hình Cơ quan hiến định độc lập trên thế giới hiện nay là hết sức phong phú bởi các lĩnh vực cần kiểm soát trong bộ máy nhà nước hiện đại ngày càng trở nên đa dạng. Dựa vào chức năng của các Cơ quan hiến định độc lập cụ thể, có thể phân loại Cơ quan hiến định độc lập trên thế giới thành một số loại phổ biến như sau:

Xem thêm bài viết về “Cơ quan hiến định độc lập”

• Khái quát về Cơ quan hiến định độc lập trong bộ máy nhà nước – PGS.TS. Tô Văn Hòa

1. Cơ quan bầu cử quốc gia (National Electoral Commission hoặc Electoral/Election management body)

Theo Viện quốc tế vì dân chủ và trợ giúp bầu cử (IDEA) và Tổ chức minh bạch quốc tế (Transparency International), cơ quan bầu cử quốc gia là Cơ quan hiến định độc lập trong bộ máy nhà nước được thành lập với nhiệm vụ bảo đảm các cuộc bầu cử và các hoạt động dân chủ trực tiếp được thực hiện một cách dân chủ, công bằng, minh bạch và thực chất.

Chức năng của cơ quan bầu cử quốc gia thường tập trung vào việc thực thi pháp luật bầu cử và trưng cầu dân ý của quốc gia, giám sát các cuộc bầu cử và trưng cầu dân ý và trực tiếp tham gia một số công đoạn chủ chốt của quá trình bầu cử, trưng cầu dân ý, ví dụ như đăng kí ứng cử viên, các đảng phái tham gia tranh cử, phân chia đơn vị bầu cử v.v..

Cơ quan bầu cử quốc gia cũng có thể có thẩm quyền ban hành các quy định để hướng dẫn thực thi pháp luật bầu cử của quốc gia.

2. Cơ quan Kiểm toán nhà nước (Supreme Audit Institutions)

Đây là các cơ quan độc lập và hoạt động mang tính chất chuyên môn cao về tài chính và kế toán trong bộ máy nhà nước hiện đại. Trong thực tiễn quản trị quốc gia, Quốc hội hay Nghị viện thường là cơ quan thông qua ngân sách quốc gia hàng năm và ấn định hạn mức vay công, căn cứ vào đó các cơ quan nhà nước thực hiện việc thu ngân sách và chi tiêu từ ngân sách nhà nước. Vào cuối năm tài chính, cơ quan hành pháp phải trình báo cáo chi tiết về việc chi tiêu ngân sách nhà nước để Quốc hội xem xét. Các cơ quan Kiểm toán nhà nước có nhiệm vụ tiến hành kiểm toán, tức là xác nhận tính trung thực, chính xác và hiệu quả đối với việc chi tiêu ngân sách của các cơ quan nhà nước một cách độc lập và báo cáo lên Quốc hội. Cơ quan kiểm toán quốc gia cũng có thể tiến hành đánh giá hiệu quả hoạt động của các cơ quan hay dự án nhà nước để qua đó giúp nâng cao hiệu quả hoạt động nói chung của các cơ quan nhà nước.

3. Cơ quan nhân quyền quốc gia (National Human Rights Institutions)

Theo Cao uỷ Liên hợp quốc về quyền con người, Cơ quan nhân quyền quốc gia là cơ quan nhà nước có chức năng bảo vệ và thúc đẩy quyền con người trên phạm vi lãnh thổ quốc gia.

Có thể nói, Cơ quan nhân quyền quốc gia đóng vai trò như cơ chế cầu nối giữa các chuẩn mực quốc tế về quyền con người và việc bảo đảm chúng trên lãnh thổ quốc gia.

Với vai trò đó, cơ quan này có thể có phạm vi thẩm quyền đa dạng như nghiên cứu, khảo sát, điều tra về tình hình quyền con người, thậm chí đề xuất dự luật và giám sát việc thực thi các luật về quyền con người.

Cơ quan nhân quyền quốc gia có tư cách độc lập trong bộ máy nhà nước, nó không chịu sự kiểm soát hoặc chỉ đạo của các cơ quan nhà nước khác mà chỉ có thể do Quốc hội thành lập và chịu trách nhiệm trước Quốc hội. Sự độc lập giúp cho Cơ quan nhân quyền quốc gia tránh khỏi những ảnh hưởng về chính trị có tác động tới sự khách quan khi tiến hành các hoạt động thúc đẩy, bảo vệ quyền con người.

4. Thanh tra quốc hội (Ombudsman)

Mô hình Thanh tra quốc hội có nguồn gốc từ các quốc gia Bắc  u hồi đầu thế kỉ XIX và được du nhập để rồi trở thành phổ biến trên thế giới từ giữa thế kỉ XX. Như tên gọi của nó phản ánh, đây là cơ quan do Quốc hội, tức là cơ quan lập pháp quốc gia, thành lập, báo cáo và chịu trách nhiệm trước Quốc hội.

Nhìn chung, Thanh tra quốc hội đóng vai trò trợ thủ đắc lực cho Quốc hội các nước trong vấn đề kiểm soát cơ quan hành chính, bảo đảm pháp quyền, bảo đảm cơ chế quản lý hành chính công tốt và góp phần chống tham nhũng.

Nhiệm vụ của Thanh tra quốc hội ở các quốc gia có thể khác biệt đôi chút song chúng thường có nhiệm vụ bảo vệ người dân trước những vi phạm đối với quyền hiến định của họ, sự lạm quyền, những quyết định không công bằng của cơ quan hành chính nhà nước cũng như những tiêu cực trong hệ thống hành chính nhà nước. Với nhiệm vụ như vậy, Thanh tra quốc hội luôn phải có địa vị độc lập với cơ quan hành pháp và hệ thống hành chính nhà nước của quốc gia.

5. Uỷ ban công vụ (Public Service Commission)

Uỷ ban công vụ là một loại Cơ quan hiến định độc lập khá đặc biệt bởi vì nó dường như là “đặc sản” của châu Á, đặc biệt là của các quốc gia khu vực Đông Nam Á.

Ở châu Phi, Nam Phi cũng có uỷ ban công vụ như là một Cơ quan hiến định độc lập. Uỷ ban công vụ thường do Quốc hội của các quốc gia nói trên thành lập với nhiệm vụ bảo đảm tính liêm chính, trình độ và năng lực của các nhân viên công vụ, tức là những người làm việc trong bộ máy hành chính nhà nước.

Công việc chủ yếu của cơ quan này là đề ra các tiêu chuẩn về trình độ của công chức, tổ chức thi tuyển dụng vào các vị trí công chức, kể cả vị trí quản lí, lãnh đạo trong bộ máy hành chính nhà nước, đề xuất các chính sách nhằm nâng cao năng lực và phẩm chất của đội ngũ công chức. Với phạm vi nhiệm vụ và chức năng như vậy, Uỷ ban công vụ thường có thành phần là các chuyên gia và có địa vị pháp lý độc lập với cơ quan hành pháp và hệ thống cơ quan hành chính.

Cần lưu ý là trong thực tế cũng có một số quốc gia có cơ quan trong bộ máy nhà nước có tên gọi bằng tiếng Anh là “Public Service Commission” (Uỷ ban công vụ), ví dụ Canada hay Hoa Kỳ. Song đó không phải là các Cơ quan hiến định độc lập như Uỷ ban công vụ được đề cập đến ở đây. Uỷ ban công vụ của Canada là cơ quan thuộc Chính phủ, tức là cơ quan thuộc hệ thống hành chính nhà nước. Các Public Service Commission ở Hoa Kỳ thực chất là những cơ quan hành chính bảo đảm sự ổn định của các loại hình dịch vụ công, ví dụ điện, nước, viễn thông v.v..

6. Cơ quan bảo vệ hiến pháp (Constitution Protection Institution)

Xét về mặt tổ chức thì trên thế giới hiện nay có ba mô hình cơ quan bảo vệ hiến pháp cơ bản. Mô hình cơ quan bảo hiến chuyên trách tập trung là mô hình bảo hiến gồm có một cơ quan riêng có chức năng duy nhất là bảo vệ hiến pháp, tức là xét xử và kết luận về các vi phạm hiến pháp.

Cơ quan bảo vệ hiến pháp theo mô hình này có thể được gọi là toà án hiến pháp, điển hình là Cộng hoà Liên bang Đức, hoặc hội đồng hiến pháp, điển hình là Cộng hoà Pháp. Mô hình thứ hai là mô hình trong đó các toà án thường cũng có thẩm quyền xét xử vi phạm hiến pháp, bên cạnh thẩm quyền xét xử các vụ án thông thường như dân sự, hình sự v.v.. Điển hình của mô hình này là Hoa Kỳ. Mô hình thứ ba là mô hình bảo hiến phi tập trung, tức là cơ quan có thẩm quyền bảo vệ hiến pháp cũng đồng thời có các chức năng khác mà không phải là xét xử, ví dụ Uỷ ban thường vụ Quốc hội (Ủy ban thường vụ Quốc hội) hay Chính phủ ở Việt Nam.

Chỉ có các cơ quan bảo vệ hiến pháp thuộc mô hình thứ nhất mới được gọi là các Cơ quan hiến định độc lập. Tòa án hiến pháp ở Đức và Hội đồng hiến pháp ở Pháp là các cơ quan độc lập với tất cả các cơ quan nhà nước khác và có nhiệm vụ bảo vệ hiến pháp, tức là xem xét và quyết định về tính hợp hiến của các hành vi và văn bản của các cơ quan nhà nước khác trong bộ máy nhà nước, kể cả các đạo luật do cơ quan lập pháp quốc gia ban hành. Cơ quan bảo vệ hiến pháp của hai mô hình còn lại không phải là Cơ quan hiến định độc lập bởi chúng thiếu tính độc lập và sự chuyên biệt trong chức năng mà chúng thực hiện./.

Nguồn: Fanpage Luật sư Online