Những cơ sở hiến định để thực hiện hoạt động kinh doanh – Kinh nghiệm từ pháp luật Liên bang Nga và vận dụng cho pháp luật Việt Nam.
- Cách tiếp cận khoa học đối với vấn đề trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp theo pháp luật Liên Bang Nga – GS. Morozov Pavel Evgenhevich & GS. Shevchenko Olga Aleksandrovna
- Các quy định về trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp trong các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới (FTA) của Việt Nam và những vấn đề đặt ra – ThS. Phùng Thị Yến
- Đảm bảo quyền tiếp cận thông tin trong lĩnh vực tài chính công – PGS.TS. Nguyễn Văn Vân
- Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp và vấn đề bảo đảm an ninh môi trường ở Việt Nam – ThS. Nguyễn Tuấn Vũ
- Bản chất của tập trung kinh tế và kiểm soát tập trung kinh tế – TS. Phạm Trí Hùng, ThS. Hà Ngọc Anh
Sự hồi sinh của hoạt động kinh doanh ở Nga vào cuối những năm 90 của thế kỷ XX đã dẫn đến sự cần thiết phải đảm bảo pháp lý cho hoạt động này. Những nguyên tắc pháp luật điều chỉnh hoạt động kinh doanh được ghi nhận trong Hiến pháp của Liên bang Nga (LB Nga) năm 1993 là cơ sở cho sự hình thành và phát triển của pháp luật kinh doanh. Được đặt ra trong các chương khác nhau của Hiến pháp LB Nga, các nguyên tắc của pháp luật doanh nghiệp có sự thống nhất để xác định địa vị pháp lý của doanh nhân; những cơ sở hiến định của thể chế nhà nước, trong đó hoạt động kinh doanh được tiến hành, thẩm quyền của cơ quan quyền lực nhà nước và tự quản địa phương để điều chỉnh hoạt động kinh doanh.
Một trong những quyền kinh tế quan trọng nhất của con người và của công dân ở LB Nga được tuyên bố tại Điều 34 Hiến pháp LB Nga là: “1. Mỗi người đều có quyền tự do sử dụng khả năng và tài sản của mình để tiến hành kinh doanh hoặc những hoạt động kinh tế hợp pháp khác. 2. Cấm các hoạt động kinh tế độc quyền và cạnh tranh không lành mạnh”. Định nghĩa pháp lý về hoạt động kinh doanh được trình bày tại Điều 2 của Bộ luật Dân sự LB Nga: “Kinh doanh là hoạt động độc lập, tiến hành với sự tự chịu trách nhiệm, nhằm mục đích lợi nhuận từ việc sử dụng tài sản, bán hàng hóa, thực hiện công việc hay cung ứng dịch vụ được đăng ký theo quy định của pháp luật”.
Việc hiến định quyền tự do kinh doanh là một trong những thành tựu quan trọng nhất của Hiến pháp năm 1993, khẳng định định hướng phát triển nền kinh tế thị trường ở LB Nga khi đó.
Tuy nhiên, các nghiên cứu so sánh cho thấy rằng không phải ở tất cả các Hiến pháp của các nước đều có những quy định tương tự. Có thể khẳng định rằng: quyền tự do kinh doanh của công dân được ghi trong Hiến pháp rõ ràng và đầy đủ nhất chính là ở các nước mà quyền này trong nhiều năm không được Hiến pháp quy định và hoạt động kinh doanh cá thể bị cấm. Xu hướng này thể hiện chủ yếu ở các nước trong khối XHCN trước đây và các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ tuyên bố độc lập sau sự sụp đổ của Liên bang Xô viết.
Ví dụ, Điều 19 Hiến pháp nước Cộng hòa Bungary (thông qua ngày 12/7/1991) quy định: Nền kinh tế của nước Cộng hòa Bungary được xây dựng trên cơ sở tự do kinh doanh. Pháp luật tạo ra và đảm bảo các điều kiện pháp lý bình đẳng cho hoạt động kinh tế của tất cả các công dân và pháp nhân, đồng thời ngăn chặn lạm dụng độc quyền, cạnh tranh không lành mạnh và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Khoản 4 Điều 26 Hiến pháp nước Cộng hòa Kazakhstan (thông qua ngày 30/8/1995) quy định: Mọi người đều có quyền tự do kinh doanh và sử dụng tài sản của mình cho bất kỳ hoạt động kinh doanh hợp pháp nào. Các hoạt động độc quyền được điều chỉnh và giới hạn theo quy định của pháp luật. Cạnh tranh không lành mạnh bị cấm.
Các quyền tự do kinh doanh cũng được khẳng định trong Hiến pháp của một số nước có nền kinh tế thị trường phát triển. Điển hình như Hiến pháp của Italia (thông qua ngày 22/12/1947). Theo Điều 41 của Hiến pháp Italia, doanh nghiệp kinh tế tư nhân là tự do.Tuy nhiên, việc thực hiện hoạt động kinh doanh không được mâu thuẫn với lợi ích công cộng, hoặc gây phương hại đến an ninh, tự do và phẩm giá con người. Pháp luật xác định các biện pháp kiểm soát để giúp hoạt động kinh tế công cộng và tư nhân có thể được hướng dẫn và điều phối vì các mục đích xã hội. Hiến pháp của Vương quốc Đan Mạch thông qua ngày 5/6/1953 tuyên bố rằng: không có bất kỳ hạn chế nào đối với hoạt động kinh doanh tự do và bình đẳng, trừ khi hoạt động này không phục vụ cho lợi ích chung sẽ bị nhà nước loại bỏ.
Việc đảm bảo quyền hoạt động kinh doanh được thực hiện trong sự gắn bó chặt chẽ với việc xác định nội dung quản lý nhà nước đối với hoạt động này. Trong mọi trường hợp, việc thực hiện hoạt động kinh doanh “không được xâm phạm quyền và tự do của người khác” (Điều 17 của Hiến pháp LB Nga). Không được phép hoạt động kinh tế nhằm mục đích độc quyền và cạnh tranh không lành mạnh, kinh doanh bất hợp pháp bị cấm.
Cần lưu ý rằng, các quy định của Hiến pháp được phân tích ở trên còn được cụ thể hóa và phát triển trong các luật và các văn bản dưới luật được ban hành trên cơ sở và nhằm thi hành Hiến pháp.
Như vậy, pháp luật kinh doanh cho phép bắt đầu và tiến hành hoạt động kinh doanh ở bất kỳ lĩnh vực nào, với việc sử dụng bất kỳ tài sản nào, theo các hình thức pháp lý tùy chọn theo luật định, với tư cách tư nhân hoặc thành lập tổ chức – pháp nhân. Ở đây, có thể lựa chọn các hình thức tổ chức kinh doanh tập thể khác nhau: quan hệ kinh doanh hợp tác, các tổ chức kinh doanh, quan hệ đối tác kinh doanh, hợp tác xã sản xuất. Điều 30 Hiến pháp LB Nga khẳng địnhquyền tự do kinh doanh và quyền tự do lập hội rất rõ ràng: “1. Mỗi người đều có quyền liên kết, trong đó có quyền lập hội đoàn nghề nghiệp để bảo vệ quyền lợi của mình. Tự do hoạt động hiệp hội được bảo đảm. 2. Không một ai bị ép buộc gia nhập, hoạt động trong một hiệp hội nào”.
Bản chất của hoạt động kinh doanh đòi hỏi để thực hiện nó cần có tài sản. Từ đây thấy rằng chỉ có thể thực hiện hoạt động kinh doanh với sự ghi nhận rõ ràng quyền hoạt động kinh doanh với tài sản thuộc sở hữu và tài sản được sử dụng trong quá trình kinh doanh. Theo logic này, Điều 35 của Hiến pháp LB Nga khẳng định quyền sở hữu tài sản của tất cả mọi người; quyền chiếm hữu, sử dụng và định đoạt một cách độc lập hoặc cùng với người khác. “Không một ai bị đoạt tước tài sản của mình, trừ khi có quyết định của toà án. Việc thu hồi tài sản dùng cho nhu cầu của nhà nước chỉ được tiến hành khi đã có bồi thường trước, ngang bằng giá trị”.
Sự ổn định về tài sản của hoạt động kinh doanh còn được bảo đảm bởi Điều 53 của Hiến pháp LB Nga, theo đó mọi người đều có quyền được nhà nước bồi thường thiệt hại do những hành động hoặc không hành động trái pháp luật của các cơ quan nhà nước hoặc các nhà chức trách gây ra.
Xác định cơ sở nền tảng địa vị pháp lý của con người và công dân, Hiến pháp LB Nga khẳng định không chỉ các quyền và tự do, mà còn quy định các nghĩa vụ hiến định. Theo Điều 57 Hiến pháp LB Nga, tất cả mọi người có nghĩa vụ nộp các loại thuế và lệ phí theo đúng quy định của pháp luật. Nghĩa vụ nộp thuế là nghĩa vụ quan trọng nhất của doanh nhân, bởi việc thực hiện nó cho phép đảm bảo các lợi ích chung của xã hội.
Quyền thực hiện hoạt động kinh doanh được trợ giúp bởi các bảo đảm hiến định. Theo Điều 8 của Hiến pháp LB Nga, ở LB Nga bảo đảm sự thống nhất của không gian kinh tế, sự di chuyển tự do của hàng hóa, dịch vụ và nguồn lực tài chính, hỗ trợ cạnh tranh, tự do hoạt động kinh tế. Liên bang Nga công nhận và bảo vệ một cách bình đẳng sở hữu tư nhân, sở hữu nhà nước, sở hữu của cộng đồng địa phương và các hình thức sở hữu khác.
Việc đưa ra bảo đảm trên là đặc biệt quan trọng. Pháp luật không thể thiết lập bất kỳ quyền ưu đãi và hạn chế đối các hình thức sở hữu khác nhau và đối với các chủ thể kinh doanh khác nhau sử dụng tài sản thuộc sở hữu nhà nước, sở hữu của địa phương hoặc tư nhân. Khác với những ưu tiên bảo vệ tài sản nhà nước trước đây, pháp luật hiện hành đưa ra các quy định bảo vệ tương tự cho tất cả các chủ sở hữu.
Hoạt động kinh doanh hiện nay có thể được thực hiện trên cơ sở sở hữu tư nhân và công cộng (nhà nước và địa phương). Hiện tại, các cá nhân kinh doanh và các tổ chức kinh doanh (trừ doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp của tự quản địa phương) là chủ sở hữu tài sản của mình, được xác lập dựa trên sở hữu tư nhân. Tuy nhiên, vẫn còn một khối lượng lớn tài sản được các doanh nghiệp thuộc sở hữu nhà nước và địa phương sử dụng trong các hoạt động kinh tế. Cổ phiếu của các công ty cổ phần được tạo ra trong quá trình tư nhân hóa và thuộc sở hữu của LB Nga hoặc các chủ thể của LB Nga cũng là cấu thành quan trọng của khu vực kinh tế công.
Bảo đảm quan trọng cho sự phát triển của hoạt động kinh doanh là quyền của con người, của công dân “bảo vệ các quyền và tự do của mình bằng mọi phương thức mà pháp luật không cấm” được Điều 45 Hiến pháp LB Nga quy định.
Mỗi doanh nhân được bảo đảm quyền được bảo vệ bằng tòa án quyền và quyền tự do của mình (Điều 46). Các quyết định, hành động hoặc không hành động của các cơ quan quyền lực nhà nước, cơ quan chính quyền địa phương, các tổ chức xã hội, các nhà chức trách có thể bị kiện ra Toà án.
Phân tích các quy định của Hiến pháp cho thấy, bên cạnh bảo đảm quyền hoạt động kinh doanh, Hiến pháp cũng đưa ra khả năng giới hạn quyền này rất nghiêm ngặt theo luật định của Liên bang Nga. Khoản 3 Điều 55 Hiến pháp LB Nga quy định: các quyền và tự do của con người và công dân (trong đó có quyền tự do kinh doanh) chỉ có thể bị giới hạn bởi luật của Liên bang Nga và chỉ trong mức độ cần thiết để bảo vệ chế độ Hiến pháp, đạo đức, sức khoẻ, các quyền và lợi ích hợp pháp của người khác, bảo đảm quốc phòng và an ninh quốc gia.
Như vậy, quyền tự do hoạt động kinh doanh được giới hạn trong thực tiễn với quy định của luật Liên bang về cấp phép, cấp giấy chứng nhận bắt buộc, yêu cầu bắt buộc là thành viên trong các tổ chức tự quản, yêu cầu bắt buộc phải thông báo việc bắt đầu hoạt động của một số loại kinh doanh cụ thể.
Đánh giá trong từng trường hợp các hạn chế tự do hoạt động kinh doanh do luật liên bang đưa ra, cần dựa trên quan điểm của Tòa án Hiến pháp LB Nga: “Nhà làm luật Liên bang theo quy định của Điều 71 (khoản “v” và “o”) của Hiến pháp LB Nga cần lưu ý rằng:ý nghĩa của khoản 3 Điều 55 Hiến pháp LB Nga kết hợp với các điều 8, 17, 34 và 35, những hạn chế có thể theo quy định của luật liên bang liên quan đến chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản và liên quan đến quyền tự do hoạt động kinh doanh và tự do hợp đồng, xuất phát từ các nguyên tắc chung của pháp luật, cần đáp ứng các yêu cầu của công lý, phù hợp, tương xứng, cần thiết và để bảo vệ các giá trị hiến định có liên quan, bao gồm các quyền và lợi ích hợp pháp của người khác”[1].
Hiến pháp LB Nga quy định thẩm quyền của chính quyền Liên bang Nga, trong đó có thẩm quyền trong lĩnh vực lập pháp. Theo Điều 71 Hiến pháp LB Nga, trong thẩm quyền của chính quyền Liên bang Nga có: quyền sở hữu và quản lý tài sản của chính quyền liên bang; Hoạch định các chính sách, chương trình về phát triển kinh tế; Thiết lập cơ sở pháp lý cho một không gian kinh tế thống nhất; điều tiết về tài chính, tiền tệ, tín dụng, hải quan, giá cả; các tổ chức kinh tế, trong đó có các ngân hàng liên bang.
Việc đưa pháp luật kinh doanh thuộc quyền lập pháp của LB Nga là có lý do chính đáng. Đó là cách duy nhất để bảo đảm sự thống nhất của pháp luật điều chỉnh hoạt động kinh doanh trên toàn bộ lãnh thổ LB Nga, để thống nhất điều chỉnh các quan hệ kinh tế giữa các chủ thể kinh doanh.
Để kết luận, chúng tôi muốn nhấn mạnh rằng: Hiến pháp LB Nga năm 1993 đã xác lập được cơ sở hiến định cho việc thực hiện hoạt động kinh doanh, xác lập quyền thực hiện hoạt động kinh doanh và các biện pháp điều chỉnh hoạt động này từ phía Nhà nước. Các quy định của Hiến pháp, kết hợp cả các quy định của luật công và luật tư, hướng tới sự cân bằng về lợi ích của doanh nhân, lợi ích chung của nhà nước và xã hội. Việc cụ thể hóa và phát triển của các quy định của Hiến pháp còn được tiếp tục trong các văn bản pháp luật chuyên ngành (ngành luật kinh doanh) nhưng phải bảo đảm sự thống nhất giữa lợi ích tư nhân của các chủ thể kinh doanh và lợi ích chung của Nhà nước, của xã hội. Các quy định nền tảng của Hiến pháp về quyền kinh doanh và các văn bản của ngành luật kinh doanh cụ thể hóa các quy định này của Hiến pháp là cơ sở hiến pháp – pháp lý cho sự điều chỉnh toàn diện hoạt động kinh doanh ở Liên bang Nga.
CHÚ THÍCH
[1] Nghị quyết của Tòa án Hiến pháp LB Nga số 14 – P ngày 18/7/2003. Xem thêm: Nghị quyết của Tòa án Hiến pháp LB Nga số 14 – P ngày 16/7/2004; số 6 – P ngày 31/5/2005, số 2 – P ngày 28/2/2006.
Tác giả: I.V. Ershova – GS-TSKH pháp lý, Giảng viên công huân, Luật gia công huân của Liên bang Nga, Trưởng bộ môn Luật kinh doanh- Học viện Tư pháp quốc gia Mát-xcơ-va mang tên O. E. Kutafin.
Nguồn: Tạp chí Khoa học pháp lý Việt Nam số 01/2013 (74)/ 2013 – 2013, Trang 78-80
Like Luật sư Online tại: https://www.facebook.com/iluatsu/
Trả lời