Một số vấn đề cơ bản về bảo đảm, bảo vệ quyền công dân trong hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước

Một số vấn đề cơ bản về bảo đảm, bảo vệ quyền công dân trong hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước [1]

Tác giả: Nguyễn Sơn [2]

TÓM TẮT

Cùng với sự phát triển của đất nước và hội nhập quốc tế, bảo đảm quyền con người, quyền công dân là hết sức cần thiết đặc biệt là bảo đảm quyền công dân trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước. Bởi, mọi hoạt động của con người hàng ngày ít nhiều đều liên quan đến hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước và cơ quan hành chính nhà nước là thiết chế trực tiếp nhất, thường xuyên nhất ảnh hưởng đến quyền công dân.

1. Khái quát chung về bảo đảm, bảo vệ quyền công dân trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước

Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) khẳng định quan điểm “Nhà nước tôn trọng và bảo đảm các quyền con người, quyền công dân; chăm lo hạnh phúc, sự phát triển tự do của mỗi người”3. Như vậy, ở đây Nhà nước nhận về mình trách nhiệm, nghĩa vụ phải tôn trọng các quyền con người, quyền công dân; bảo đảm, bảo vệ các quyền con người, quyền công dân; đồng thời chăm lo hạnh phúc, sự phát triển tự do của mỗi người.

Bảo đảm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân là việc xác định các biện pháp pháp lý, các biện pháp tổ chức, cơ chế để bảo đảm, bảo vệ các quyền con người, quyền công dân khi bị xâm phạm từ phía cơ quan công quyền, hay từ các chủ thể khác nhằm khôi phục các quyền đã bị xâm phạm. Các quyền con người, quyền công dân rất đa dạng, được bảo đảm, bảo vệ bằng cả hệ thống pháp luật: Từ luật công đến luật tư; từ Luật Hiến pháp, Luật hành chính, Luật hình sự… đến Luật dân sự, Luật lao động, Luật hôn nhân gia đình. Mỗi lĩnh vực pháp luật bảo đảm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân bằng những phương thức, cách thức chuyên biệt riêng có của mình.

Cơ quan hành chính là một thiết chế luôn gắn với đời sống con người từ khi sinh ra đến khi mất đi, không có một cơ quan nào có ý nghĩa sát thực, sâu rộng như cơ quan hành chính trong việc bảo đảm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Vai trò của hệ thống bộ máy hành chính trong việc bảo đảm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân là rất lớn, thể hiện ở những điểm cơ bản sau:

Một là, cơ quan hành chính nhà nước, thông qua hoạt động của mình, cụ thể hóa một cách chính thống phần lớn các quyền, tự do của công dân, con người vốn được ghi nhận trong Hiến pháp, pháp luật trong mọi lĩnh vực của đời sống nhà nước và xã hội: từ lĩnh vực chính trị, hành chính đến lĩnh vực dân sự, kinh tế, lao động, hôn nhân gia đình, lĩnh vực các quyền, tự do của cá nhân của công dân, con người.

Hai là, trong bộ máy nhà nước, bộ máy hành chính nhà nước có đội ngũ cán bộ, công chức rất đông đảo, hoạt động của họ luôn gắn với công vụ nhà nước, gắn với việc giải quyết các công việc của cá nhân, tổ chức, đồng thời được bảo đảm bởi bộ máy công lực – bộ máy cưỡng chế, vì vậy, mọi hoạt động của bộ máy hành chính nhà nước, của cán bộ, công chức đều phải được giới hạn bởi pháp luật để tránh sự tuỳ tiện trong việc giải quyết các công việc của cá nhân, tổ chức, đặc biệt là giới hạn việc sử dụng các biện pháp cưỡng chế hành chính.

Ba là, công dân có thể kiểm soát được các hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước, từ hoạt động tổ chức có tính nội bộ cơ quan hành chính nhà nước đến hoạt động quản lý của các cơ quan hành chính trên mọi lĩnh vực, từ hoạt động điều hành hành chính đến hoạt động xây dựng, ban hành văn bản quy phạm pháp luật, các hoạt động tổ chức mọi mặt đời sống dân cư trên toàn lãnh thổ quốc gia, vùng lãnh thổ… Kiểm soát hoạt động của hành chính công một mặt để tăng cường pháp chế trong quản lý, mặt khác nhằm phòng ngừa, ngăn chặn những hành vi vi phạm của hệ thống hành chính tới các quyền con người, quyền công dân.

Bốn là, trong thực tiễn đời sống nhà nước và xã hội, quyền con người, quyền công dân có thể bị xâm hại từ phía công quyền, hay từ các chủ thể khác, được bảo vệ, khôi phục trước hết bởi bộ máy hành chính, dựa trên cơ sở các quy phạm pháp luật hành chính và các loại quy phạm pháp luật khác mà cơ quan hành chính nhà nước có thể sử dụng, áp dụng. Có thể nói không một trường hợp vi phạm pháp luật nào xâm phạm tới quyền của con người, của công dân mà trước hết lại không được bảo vệ bởi hệ thống hành chính nhà nước.

Như vậy, nghiên cứu về bảo đảm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước phải được nghiên cứu ở tất cả mọi phương diện quản lý và ở mọi sự biểu hiện của việc thực hiện trên thực tế các quy định của pháp luật trực tiếp hay gián tiếp liên quan tới cá nhân, tổ chức.

2. Thực trạng bảo đảm, bảo vệ quyền công dân trong hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước ở Việt Nam

Thứ nhất, hoạt động bảo đảm, bảo vệ quyền công dân của cơ quan hành chính nhà nước đã được Đảng, Nhà nước quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo trong quá trình xây dựng đất nước.

Nhà nước tôn trọng và bảo đảm các quyền con người, quyền công dân; chăm lo hạnh phúc, sự phát triển tự do của mỗi người. Quyền và nghĩa vụ công dân do Hiến pháp và pháp luật quy định. Quyền của công dân không tách rời nghĩa vụ công dân. Nhân dân thực hiện quyền làm chủ thông qua hoạt động của Nhà nước, của cả hệ thống chính trị và các hình thức dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện. Điều này cho thấy, chủ trương, chính sách của Đảng về bảo đảm, bảo vệ quyền công dân của cơ quan hành chính nhà nước được khẳng định từ trong chiến lược phát triển đất nước.

Thứ hai, về mặt thể chế, chúng ta đã bước đầu thiết lập được những nền tảng pháp lý cơ bản ở tầm Hiến định và luật định cho việc bảo đảm, bảo vệ quyền công dân trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước.

Điều 50 Hiến pháp năm 2013 ghi nhận: “các quyền con người về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa và xã hội được tôn trọng, thể hiện ở các quyền công dân và được quy định trong Hiến pháp và luật”. Tiếp đó, từ Điều 51 – 75 trong Hiến pháp năm 2013 đã ghi nhận các quyền cơ bản của công dân thông qua các lĩnh vực, như: Chính trị, quyền bình đẳng, lao động, kinh doanh, thu nhập, học tập và các chế độ, chính sách khác. Như vậy, các quyền, nghĩa vụ của mọi công dân đã được quy định tại Hiến pháp, các luật chuyên ngành và các văn bản quy phạm pháp luật. Những quy định này có được thực hiện hay không, thực hiện như thế nào đều phải thông qua các cơ quan, các cấp chính quyền nhà nước tiến hành với vai trò quan trọng là cơ quan hành chính nhà nước.

Thứ ba, về thiết chế, chúng ta đã thiết lập được một hệ thống các thiết chế quan trọng để thực thi việc bảo đảm, bảo vệ quyền công dân.

Các thiết chế: Dân nguyện, tài phán, bồi thường nhà nước, trợ giúp pháp lý,… trong đó, vai trò của Tòa án ngày càng được nâng cao. Theo Hiến pháp năm 2013, Toà án nhân dân có vai trò quan trọng trong hệ thống tư pháp nói chung và trong việc thực hiện quyền lực nhà nước nói riêng: “Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp” (Điều 102 Khoản 1). Vai trò của Tòa án còn được thể hiện trong việc: “Tòa án nhân dân có nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân” (Điều 102 Khoản 3). Quy định này đánh dấu một bước tiến mới trong nhận thức về vai trò của tư pháp cũng như yêu cầu về bảo đảm quyền con người, quyền công dân, bảo vệ công lý. Đặc biệt, sự ra đời của Tòa hành chính là một dấu mốc quan trọng thiết lập bước đầu sự bình đẳng trong mối quan hệ giữa công dân và Nhà nước, theo đó, công dân có quyền khởi kiện cơ quan nhà nước hoặc người có tham quyền trong cơ quan nhà nước về quyết định, hành vi hành chính sai trái của họ.

Cơ chế bảo vệ Hiến pháp cũng đã được Hiến pháp năm 2013 đặt nền móng ban đầu để có thể triển khai trong tương lai tại Điều 119 Khoản 2.

Thứ tư, về kết quả bảo đảm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước ở một số lĩnh vực.

Trên cơ sở các chủ trương của Đảng và Nhà nước về chương trình Cải cách hành chính và Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, các quyền khiếu nại, tố cáo, kiến nghị ngày càng phát huy vai trò là những công cụ hữu hiệu giúp người dân chủ động, tự bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của mình, góp phần ngăn ngừa, hạn chế những xâm hại từ phía các chủ thể khác, mà trước hết là các chủ thể công quyền.

Quyền được trợ giúp pháp lý và việc trợ giúp pháp lý được khuyến khích mở rộng cũng góp phần giúp người dân được bình đẳng hơn trước pháp luật, bình đẳng hơn trong việc được bảo đảm quyền tiếp cận công lý. Chất lượng trợ giúp pháp lý từng bước được nâng cao và bảo đảm. Từ năm 2007 đến 2019, trong cả nước đã thực hiện được 691.412 vụ việc cho 711.574 đối tượng, trong đó có 11.170 vụ việc về đại diện, 32.004 vụ bào chữa, 633.390 vụ tư vấn, 601 vụ kiến nghị; 977 vụ hòa giải, và các hình thức khác: 13.270. Trong số 711.574 người được TGPL có: 191.730 người nghèo; 98.100 người có công với cách mạng; 166.675 người dân tộc; 29.130 trẻ em, còn lại là các đối tượng khác4.

Chúng ta cũng đã đạt được một số kết quả trong công tác bồi thường nhà nước. Có thể nói, trách nhiệm bồi thường nhà nước trong thời gian qua đã được tích cực triển khai thực hiện nghiêm túc. So với hơn 10 năm thực tiễn thi hành pháp luật về bồi thường thiệt hại do cán bộ, công chức, viên chức, người có thẩm quyền của cơ quan tiến hành tố tụng gây ra trước khi có Luật trách nhiệm bồi thường nhà nước thì số lượng vụ việc và số tiền bồi thường đã tăng lên đáng kể.

Về cải cách thủ tục hành chính, cung ứng dịch vụ công: đã xây dựng các văn bản hướng dẫn về xây dựng, quản lý và khai thác cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư; tổ chức tuyên truyền có hiệu quả về cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư; hoàn thành lựa chọn nhà thầu triển khai dự án; tổ chức thí điểm thu thập thông tin dân cư và thí điểm triển khai phần mềm đăng ký, quản lý cư trú; chuẩn bị các điều kiện về hạ tầng kỹ thuật, nguồn nhân lực phục vụ triển khai dự án, tổ chức có hiệu quả việc cung cấp số định danh cá nhân thông qua cấp căn cước công dân và đăng ký khai sinh. Môi trường kinh doanh và hỗ trợ phát triển doanh nghiệp được cải thiện, một số bộ đã nhanh chóng triển khai các công việc cụ thể. Hoạt động tiếp nhận hồ sơ, trả kết quả giải quyết thủ tục hành chính qua dịch vụ bưu chính công ích đạt kết quả tích cực: 100% bộ, ngành, địa phương đã tiến hành rà soát và công bố danh mục thủ tục hành chính được thực hiện qua dịch vụ bưu chính công ích; có 61/63 tỉnh, thành phố đã ký kết thỏa thuận cung ứng dịch vụ với Tổng công ty Bưu điện Việt Nam; 51/63 địa phương đã phối hợp với Bưu điện cấp tỉnh tổ chức đào tạo, tập huấn nghiệp vụ về tiếp nhận hồ sơ, trả kết quả giải quyết thủ tục hành chính cho nhân viên bưu điện. Việc cung cấp dịch vụ công trực tuyến cho cá nhân, tổ chức đã đạt được một số kết quả tích cực, số lượng dịch vụ công cung cấp trực tuyến mức độ 3 và 4 ngày càng cao; chất lượng cung cấp cũng từng bước được nâng lên5.

Những năm gần đây, công dân Việt Nam ngày càng thể hiện vai trò của mình trong giám sát hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước. Năm 2018: có 4.697 lượt với 18.566 công dân đến trình bày 3.602 vụ việc; trong đó, khiếu nại 2.117 vụ việc, tố cáo 503 vụ việc, phản ánh và kiến nghị 982 vụ việc; có 525 lượt đoàn đông người; 13.802 đơn thư.  Để hạn chế việc công dân tập trung đông người khiếu nại, tố cáo dài ngày tại Hà Nội, trong đó có nhiều vụ việc phức tạp của công dân như: 28 công dân khiếu nại, tố cáo về quy hoạch Khu đô thị mới Thủ Thiêm, Quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh; 70 công dân Quận 9 khiếu nại liên quan đến Khu công nghệ cao Quận 9, Thành phố Hồ Chí Minh; 05 công dân khiếu kiện liên quan đến Dự án xây dựng Khu nhà ở và Văn phòng làm việc….

Thứ năm, một số hạn chế, khó khăn, vướng mắc bảo đảm, bảo vệ quyền công dân trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước.

Mặc dù các hình thức tuyên truyền, giáo dục về quyền công dân ở nước ta đã phát triển mạnh trong một số năm qua, song cách thức này chưa thực sự phổ biến và dễ tiếp cận đối với đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức. Hơn nữa, quyền công dân trong hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước có nội dung rộng, phức tạp, liên quan đến nhiều vấn đề nhạy cảm như: dân chủ, tôn giáo, dân tộc, tư pháp, tiếp cận thông tin,… cho nên việc nắm vững các quan điểm của Đảng, pháp luật, cũng như các trình tự, thủ tục bảo đảm quyền công dân trong hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước là công việc không đơn giản, đòi hỏi có thời gian và những đổi mới mạnh mẽ trong tuyên truyền, giáo dục về quyền công dân ở nước ta.

Chúng ta chưa có nền tảng pháp lý vững chắc và đồng bộ ở tầm Hiến định và luật định cho việc bảo đảm pháp lý đối với công dân. Bên cạnh nguyên tắc độc lập xét xử, một số nguyên tắc tố tụng chưa thật rõ về nội hàm và còn thiếu các biện pháp bảo đảm thực thi hiệu quả. Chất lượng hoạt động của cơ quan tư pháp còn bất cập, án tồn đọng, án oan sai chưa được khắc phục triệt để; Thiết chế dân nguyện ở Việt Nam hiện nay cũng chưa phát huy hết vai trò, mới chỉ dừng ở mức tiếp nhận và chuyển đơn thư kiến nghị, phản ánh, khiếu nại, tố cáo;…

Các thiết chế về xã hội dân sự ở Việt Nam chưa có hành lang pháp lý vững chắc làm cơ sở phát triển và ràng buộc hoạt động của các tổ chức này trong khuôn khổ pháp luật. Về phương thức, chúng ta chưa xây dựng được hai cấp độ bảo đảm pháp lý một cách đầy đủ và hoàn chỉnh. Chúng ta chưa xây dựng được một số cơ chế thiết yếu trong việc bảo đảm quyền công dân trong hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước như thỉnh nguyện thư, tài phán hiến pháp.

Hoạt động giám sát việc bảo đảm quyền công dân trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước còn có biểu hiện hình thức, thiếu hiệu quả trong việc phát hiện, khắc phục kịp thời những hạn chế, thiếu sót của các cơ quan, tổ chức và cá nhân trong việc thực hiện quyền công dân theo quy định của pháp luật.

3. Một số giải pháp nhằm bảo đảm, bảo vệ quyền công dân trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước ở Việt Nam

Một là, trên cơ sở Hiến pháp năm 2013, tiếp tục xây dựng và hoàn thiện pháp luật về bảo đảm quyền con người, quyền công dân.

Thể chế hóa các quyền con người, quyền công dân đã được chế định trong Hiến pháp năm 2013 thành các tiêu chuẩn rõ ràng, minh bạch, nhất quán về cách hiểu và cách thực hiện. Không để tình trạng quyền bị “treo”. Sớm có hướng dẫn thống nhất về phương thức hạn chế quyền phù hợp với quy định của Hiến pháp năm 2013.

Xây dựng khuôn khổ pháp luật về dân chủ, pháp quyền, quản trị xã hội cho việc bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Thí dụ xây dựng và triển khai thực hiện các luật về thực hiện dân chủ xã hội chủ nghĩa như: Luật trưng cầu dân ý, Luật về lập hội, Luật biểu tình, Luật tiếp cận thông tin,…; thể chế hóa việc tổ chức, vận hành của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trên thực tế (cơ chế tổ chức, hoạt động của Hội đồng bầu cử và kiểm toán quốc gia, cơ chế bảo hiến,…); thể chế hóa trách nhiệm quản trị quốc gia của Nhà nước (xây dựng luật giám sát, phản biện của Mặt trận Tổ quốc, quản lý an ninh quốc gia,…). Trên cơ sở đó, Nhà nước Việt Nam mới tạo ra một khuôn khổ pháp luật đủ mạnh để bảo đảm quyền cho mọi người, mọi nhóm xã hội trên thực tế.

Hai là, tiếp tục chú trọng xây dựng, củng cố các thiết chế nhà nước trong bảo đảm, bảo vệ, giám sát việc thực hiện quyền con người, quyền công dân nói chung và quyền công dân trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước nói riêng. Hoàn thiện cơ chế khắc phục và bồi thường thiệt hại do vi phạm quyền công dân gây ra; cơ chế phát hiện và ngăn chặn vi phạm quyền công dân trên các lĩnh vực của cơ quan hành chính nhà nước; bảo đảm, bảo vệ quyền của các nhóm yếu thế, dễ bị tổn thương. Xây dựng cơ chế bảo đảm, bảo vệ quyền công dân trong hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước phải đặt trong tổng thể mối liên hệ với các chủ trương xây dựng và phát triển đất nước: Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam; Xây dựng và hoàn thiện cơ chế bảo đảm quyền công dân trong hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước phải đặt trong sự tương thích với các Công cuộc cải cách hành chính, Chiến lược cải cách tư pháp và Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật…

Ba là, đổi mới tư duy, nhận thức về bảo hộ công dân và cơ chế pháp lý về bảo hộ công dân; Thống nhất nhận thức về quyền cơ bản của công dân; Tiếp thu và hoàn thiện lý luận về vai trò, chức năng của Nhà nước trong Nhà nước pháp quyền, trong thời kỳ mới; về mối quan hệ giữa Nhà nước và công dân trong xã hội hiện đại. Nâng cao dân trí và ý thức pháp luật cho người dân; Xây dựng ý thức về vai trò tích cực, chủ động của công dân trong mối quan hệ với Nhà nước; Bảo đảm quyền tiếp cận thông tin của người dân.

Bốn là, đề cao vai trò của hệ thống Tòa án trong việc bảo hộ pháp lý cho công dân; tiếp tục hoàn thiện và phát huy chức năng của các thiết chế bảo đảm đối với công dân đang vận hành; thành lập các “Quỹ bảo hộ pháp lý cho công dân” và qui định trách nhiệm thực hiện của các thiết chế được giao nhiệm vụ quản lý, sử dụng các Quỹ này; xây dựng và hoàn thiện các tổ chức xã hội dân sự.

Năm là, tăng cường tuyên truyền, giáo dục về quyền con người, quyền công dân nói chung, và trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước nói riêng. Nhiệm vụ trung tâm hiện nay là đổi mới mạnh mẽ cả nội dung và phương pháp giáo dục quyền con người, quyền công dân cho cán bộ lãnh đạo, quản lý các cấp; cán bộ thực thi pháp luật và sinh viên các trường đại học. Tiếp đó cần thể chế hóa vững chắc việc đưa giáo dục quyền con người, quyền công dân vào các trường chính trị, hành chính, các trường đại học, các trường của các tổ chức đoàn thể. Giáo dục phải hướng đến nâng cao nhận thức, tôn trọng và tuân thủ các quyền con người, quyền công dân trong hoạt động quản lý của các cơ quan nhà nước, của các cán bộ công chức, viên chức; các tổ chức kinh tế, xã hội; các chương trình và chính sách phát triển./.

CHÚ THÍCH

1. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI Đảng Cộng sản Việt Nam, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011.
2. Thạc sỹ, Nghiên cứu sinh, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội.
3. http://trogiupphaply.gov.vn/lich- su-phat-trien.
4. Tổng hợp từ các Báo cáo của Văn phòng Ban Chỉ đạo Cải cách hành chính quốc gia.
5. Ban tiếp công dân trung ương (2018), Hội nghị tổng kết công tác năm 2018, triển khai phương hướng, nhiệm vụ năm 2019.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI Đảng Cộng sản Việt Nam, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011.
2. http://trogiupphaply.gov.vn/lich- su-phat- trien.
3. Tổng hợp từ các Báo cáo của Văn phòng Ban Chỉ đạo Cải cách hành chính quốc gia.
4. Ban tiếp công dân trung ương (2018), Báo cáo kết quả thực hiện nhiệm vụ công tác năm 2018.