Mục lục
Bình luận bản án: Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra
Tác giả: PGS.TS. Đỗ Văn Đại & ThS. Nguyễn Trương Tín
TÓM TẮT
Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra đã tồn tại trong một số quy định của BLDS nhưng vẫn chưa có quy định có tính khái quát chung. Bài bình luận cho thấy Tòa án vẫn chấp nhận trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra trong trường hợp chưa có quy định cụ thể và sự cần thiết của việc đưa quy định chung về chủ đề này vào trong Bộ luật dân sự.
Xem thêm bài viết về “Bồi thường thiệt hại”
- Bồi thường thiệt hại trong vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng – PGS.TS. Đỗ Văn Đại & ThS. Nguyễn Trương Tín
- Bồi thường thiệt hại do giảm sút thu nhập, lợi nhuận khi có hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ – ThS. Nguyễn Thanh Thư & ThS. Nguyễn Phương Thảo
- Những điểm mới về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do súc vật gây ra theo quy định của Bộ luật Dân sự 2015 – ThS. Lê Hà Huy Phát
- Bồi thường tổn thất về tinh thần khi tài sản bị xâm phạm – Kinh nghiệm từ pháp luật nước ngoài – ThS. Nguyễn Tấn Hoàng Hải
- Bồi thường thiệt hại do hành vi xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp theo luật định – ThS. Nguyễn Thị Bích Ngọc
NỘI DUNG BẢN ÁN
Bản án số 54/2009/HSST ngày 06/8/2009 của Toàn án nhân dân tỉnh Long An
XÉT THẤY
Khoảng 23 giờ ngày 25/01/2009 (nhằm ngày 30 Tết nguyên đán), đội 7 học viên Trường giáo dưỡng số 5 tập trung tại hội trường chuẩn bị đón giao thừa, lúc này Tho, Thính thống nhất phát khăn cho một số học sinh khác để làm ám hiệu cho đồng bọn đánh nhau, trong đó có Tâm là người bị Tho, Thính và 15 bị cáo khác đánh đá nhiều lần vào thân thể dẫn đến đa chấn thương chết sau khi cấp cứu.
Trong vụ án có nhiều bị cáo, có bị cáo là người chủ mưu, tổ chức, người thực hành và người giúp sức tích cực, phạm tội nhiều lần, nhiều nhóm tham gia, xét cần phân tích từng hành vi phạm tội của từng nhóm bị cáo để áp dụng hình phạt thỏa đáng với hành vi phạm tội cụ thể:
Tho là người tổ chức, người chỉ huy và người thực hành ra lệnh cho đồng bọn thực hiện và cũng chính bị cáo 03 lần đánh, đá vào thân thể Tâm.
Thính là người cùng với Tho phát khăn cho một số học viên để phân biệt cho một số học viên khác để đánh nhau, đánh nhiều lần cùng với đồng bọn đánh Tâm, đến khi Tâm chạy đuổi theo và đánh với Tâm dưới sảnh hội trường và truy hô cho đồng bọn cùng tham gia và chính bị cáo là người ôm quật ngã Tâm dưới đất cho đồng bọn đấm đá, bản thân tham gia 03 lần đánh đá Tâm.
Huy cùng với đồng bọn 03 lần đá đạp vào thân thể Tâm, cùng đồng bọn khiêng Tâm bỏ trên cầu thang, cùng Bé Em, Minh và Đức giữ chặt tay Tâm cho đồng bọn đánh lần 3 dẫn đến Tâm chết.
Đức là người thực hành tích cực cùng với Tho, Huy và Bé Em khiêng Tâm sau khi bị đánh xỉu lần 2 và khiêng lên cầu thang, 03 lần tham gia đánh đá vào lưng Tâm và cùng đồng bọn tạt nước vào thân thể Tâm khi bị đánh xỉu, ngoài ra còn giữ tay Tâm cùng một số bị cáo khác đánh Tâm lần thứ 3.
Hành vi phạm tội của các bị cáo gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng tước đoạt vĩnh viễn mạng sống của công dân, gây đau khổ và mất mát lớn cho gia đình nạn nhân, ảnh hưởng đến trật tự xã hội nhất là các bị cáo phạm tội tại trường giáo dưỡng là nơi dạy dỗ các bị cáo trở thành người tốt có ích cho xã hội sau này, phạm tội mang tính chất côn đồ và có tổ chức, bản thân đều có tiền sự không chịu cải sửa lại phạm tội đặc biệt nghiêm trọng.
Xét tính chất nguy hiểm của hành vi, hậu quả vụ án và nhân thân các bị cáo cần áp dụng hình phạt nghiêm khắc buộc cách ly xã hội thật dài để giáo dục và phòng ngừa.
Khi nghị án có xem xét đến việc thật thà khai nhận, khi phạm tội tuổi chưa thành niên, Thính, Huy và Đức, nhà trường khắc phục hậu quả.
Xét với các bị cáo: Bé Em, Minh, Tây Em, Thạch Hảo, Hoàng, Tính và Văn Lượm có hành vi phạm tội như sau:
Bé Em 02 lần tham gia đá đạp vào thân thể Tâm, cùng đồng bọn khiêng Tâm lên cầu thang, khi Tâm tỉnh dậy cùng một số bị cáo khác giữ chặt tay, chân Tâm cho các bị cáo khác đánh.
Minh sau khi Tho và Thính ra lệnh đánh nhau, cầm ổ khóa đánh vào đầu Tâm chảy máu khi chạy xuống cầu thang, khi Tâm bị đánh xỉu cùng Bé Em tạt nước cho Tâm tỉnh dậy và giữ chặt tay chân cho đồng bọn đánh tiếp, bản thân 02 lần tham gia đạp đá vào thân thể Tâm.
Tây Em 02 lần cùng đồng bọn đạp đá vào thân thể Tâm khi nằm dưới đất và cùng Minh Tâm tạt nước Tâm khi bị đánh xỉu và 02 lần đánh đá Tâm khi bị ngã nằm dưới đất.
Hoàng 02 lần tham gia cùng đồng bọn đạp đá Tâm khi nằm dưới đất.
Tính 02 lần đánh đá vào thân thể Tâm khi nằm dưới đất.
Văn Lượm cầm nắp rương đánh vào lưng Tâm và 02 lần tham gia đạp, đá Tâm khi nằm dưới đất.
Hành vi phạm tội của các bị cáo có tổ chức, mang tính chất côn đồ, nhiều người đánh một người, đánh nhiều lần, bản thân đều có tiền sự, không chịu cải sửa, lại phạm tội đặc biệt nghiêm trọng cho nên với các bị cáo cần áp dụng hình phạt buộc cách ly xã hội thật dài để giáo dục và răng đe. Khi nghị án có xem xét đến thật thà khai nhận, khi phạm tội tuổi chưa thành niên chỉ trừ bị cáo Văn Lượm, nhà trường khắc phục hậu quả.
Xét với các bị cáo: Văn Tài, Minh Tâm, Văn Tài, Văn Tơ và đều có 01 lần tham gia cùng đồng bọn đạp, đá vào lưng Tâm khi bị ngã dưới đất. Riêng Văn Tơ còn 02 lần dùng nước tạt vào thân thể khi Tâm bị xỉu cho tỉnh dậy, để đồng bọn đánh tiếp.
Hành vi phạm tội của các bị cáo gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng tước đoạt vĩnh viễn mạng sống của Tâm, gây đau khổ và mất mác lớn cho gia đình nạn nhân, phạm tội có tổ chức, mang tính côn đồ cho nên với các bị cáo cần áp dụng hình phát nghiêm khắc buộc cách ly xã hội thời gian dài nhất định để cải tạo và phòng ngừa.
Sau khi nghị án có xem xét đến thật thà khai nhận, phạm tội tuổi chưa thành niên, nhà trường khắc phục hậu quả.
Xét về trách nhiệm dân sự sau khi Tâm chết, Ban giám hiệu trường giáo dưỡng hỗ trợ chi phí mai táng 20.000.000 đồng. Đại diện hợp pháp người bị hại yêu cầu tổn thất tinh thần 20.000.000 đồng sau khi Tâm chết. Xét yêu cầu trên là phù hợp nghĩ nên chấp nhận buộc các bị cáo đã thành niên và Trường giáo dưỡng số 5 nơi quản lý các bị cáo chưa thành niên phải liên đới bồi thường.
Ngoài ra đại diện hợp pháp người bị hại còn yêu cầu bồi thường thêm 4.000.000 đồng tiền phát sinh và bồi thường tiền nhân mạng, song không đưa được chứng từ và chính đại diện nhà trường đã chi phí toàn bộ đến cúng 49 ngày và luật không quy định người chết buộc người gây thiệt hại phải bồi thường nhân mạng.
Vì các lẽ trên,
QUYẾT ĐỊNH
Tuyên bố các bị cáo: Tho, Thính, Phúc, Huy, Đức, Bé Em, Minh, Tây Em, Thạch Hảo, Hoàng, Mính Tính, Văn Lượm, Văn Tài, Văn Tài, Minh Tâm, Văn Tơ và phạm “Tội giết người” (…).
Áp dụng Điều 610 Bộ luật dân sự buộc Trường giáo dưỡng số 5 liên đới cùng các bị cáo: Tho, Phúc, Minh, Thạch Hảo và Văn Lượm bồi thường 20.000.000 đồng tiền tổn thất tinh thần cho Vũ Hoàng Anh.
Áp dụng Điều 305 Bộ luật dân sự kể từ khi có đơn yêu cầu thi hành án. Số tiền chậm thi hành án sẽ tính lãi cơ bản của Ngân hàng nhà nước.
BÌNH LUẬN BẢN ÁN
1. Dẫn nhập
Trong trách nhiệm dân sự, chúng ta có nguyên tắc là người nào có hành vi gây thiệt hại thì người đó phải chịu trách nhiệm khi các điều kiện làm phát sinh trách nhiệm bồi thường hội đủ. Cụ thể, theo Điều 604 BLDS về trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, “người nào do lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý xâm phạm tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, quyền, lợi ích hợp pháp khác của cá nhân, xâm phạm danh dự, uy tín, tài sản của pháp nhân hoặc chủ thể khác mà gây thiệt hại thì phải bồi thường”[1].
Nguyên tắc nêu trên có nhiều ngoại lệ vì BLDS có những quy định buộc một chủ thể bồi thường thiệt hại do người khác gây ra (người gây thiệt hại và người chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại là hai chủ thể khác nhau). Trong vụ việc được bình luận, 17 học viên của Trường giáo dưỡng đánh anh Tâm dẫn đến Tâm bị đa chấn thương và chết sau khi cấp cứu. Trong việc xâm phạm đến tính mạng của anh Tâm, có 5 học viên đã thành niên, 01 học viên dưới mười lăm tuổi còn lại là học viên chưa thành niên hơn mười năm tuổi. Ở đây, người gây thiệt hại là các học viên và câu hỏi đặt ra là Trường giáo dưỡng có trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho gia đình anh Tâm không?
Câu hỏi trên liên quan đến trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra và bản án được bình luận cho thấy quy định hiện hành không đầy đủ (I) và cần mở rộng trường hợp làm phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra (II).
I. Sự không đầy đủ của văn bản về bồi thường thiệt hại do người khác gây ra
2. Điều 606
BLDS hiện hành có một số quy định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra trong lĩnh vực bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Điều luật đầu tiên về chủ đề này là Điều 606 về trách nhiệm bồi thường của cha mẹ, người giám hộ đối với thiệt hại do con, người được giám hộ gây ra.
Sở dĩ đây là quy định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra là vì người gây thiệt hại là con, người được giám hộ nhưng người chịu trách nhiệm bồi thường là cha mẹ hay người giám hộ[2].
Tuy nhiên, hoàn cảnh của Trường giáo dưỡng và các học viên đang được nghiên cứu không phải là quan hệ cha mẹ với con hay quan hệ giữa người giám hộ với người được giám hộ nên không thuộc sự điều chỉnh của Điều 606.
3. Điều 614 và 615
Hai điều luật tiếp theo ghi nhận trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra là Điều 614 và Điều 615 BLDS.
Cụ thể, theo Điều 614, “người gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết không phải bồi thường cho người bị thiệt hại” (khoản 1) và “người đã gây ra tình thế cấp thiết dẫn đến thiệt hại xảy ra thì phải bồi thường cho người bị thiệt hại” (khoản 3). Đây là quy định về bồi thường thiệt hại do người khác gây ra vì người chịu trách nhiệm bồi thường là người gây ra tình thế cấp thiết trong khi người này không trực tiếp gây ra thiệt hại. Tuy nhiên, hoàn cảnh đang được nghiên cứu không liên quan đến tình thế cấp thiết nên áp dụng Điều 614 là không phù hợp.
Về phía mình, Điều 615 quy định theo hướng “khi một người cố ý dùng rượu hoặc chất kích thích khác làm cho người khác lâm vào tình trạng mất khả năng nhận thức và làm chủ được hành vi của họ mà gây thiệt hại thì phải bồi thường cho người bị thiệt hại” (khoản 2). Ở đây, người chịu trách nhiệm bồi thường là người làm cho người khác lâm vào tình trạng mất khả năng nhận thức cũng không trực tiếp gây thiệt hại (thiệt hại do người mất khả năng nhận thức gây ra). Hoàn cảnh đang được nghiên cứu cũng không thuộc phạm vi điều chỉnh của điều luật này vì Trường giáo dưỡng không làm các học viên mất khả năng nhận thức và các học viên không bị mất khả năng nhận thức khi gây thiệt hại.
4. Điều 619 và 620
Tương tự, chúng ta có quy định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do cán bộ, công chức, người có thẩm quyền của cơ quan tiến hành tố tụng gây ra tại Điều 619 và Điều 620.
Đây cũng là những quy định về bồi thường thiệt hại do người khác gây ra vì người gây thiệt hại là cán bộ, công chức, người có thẩm quyền của cơ quan tiến hành tố tụng nhưng người chịu trách nhiệm bồi thường là “Cơ quan, tổ chức quản lý cán bộ, công chức” hay “Cơ quan tiến hành tố tụng”[3].
Tuy nhiên, người gây thiệt hại trong hoàn cảnh đang được nghiên cứu không phải là cán bộ, công chức, người có thẩm quyền của cơ quan tiến hành tố tụng nên hai điều luật vừa nêu cũng không phù hợp.
5. Điều 621
Hoàn cảnh đang nghiên cứu khá gần gũi với Điều 621 BLDS về bồi thường thiệt hại “gây ra trong thời gian trường học, bệnh viện, tổ chức khác trực tiếp quản lý”. Đây cũng là trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra vì người gây thiệt hại là người học hay người mất năng lực hành vi dân sự còn người chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại là trường học, tổ chức khác. Tuy nhiên, khi phân tích kỹ thì điều luật này cũng không phù hợp.
Cụ thể, Điều 621 đề cập đến thiệt hại do “người mất năng lực hành vi dân sự gây thiệt hại cho người khác” nhưng các cá nhân gây thiệt hại trong hoàn cảnh đang được nghiên cứu không là người mất năng lực hành vi dân sự nên quy định liên quan đến người mất năng lực hành vi dân sự tại Điều 621 không thể được áp dụng. Ngoài ra, Điều luật này còn quy định “người dưới mười lăm tuổi trong thời gian học tại trường mà gây thiệt hại thì trường học phải bồi thường thiệt hại xảy ra” (khoản 1). Để áp dụng quy định này, hoàn cảnh phải hội đủ được hai điều kiện: thứ nhất là người gây thiệt hại dưới mười lăm tuổi và thứ hai là thiệt hại do người này gây ra trong thời gian học tại trường (trường quản lý).
Thiệt hại trong hoàn cảnh đang được nghiên cứu phát sinh trong thời gian Trường giáo dưỡng quản lý học viên nhưng Trường giáo dưỡng có đáp ứng điều kiện thứ hai không? Trường giáo dưỡng có là “trường học” theo quy định trên không? Trên cơ sở khoản 5 Điều 1 Nghị định 66/2009/NĐ-CP quy định việc áp dụng biện pháp xử lý hành chính đưa vào trường giáo dưỡng[4], Trường giáo dưỡng được xem là “trường học” theo nghĩa rộng, bởi lẽ Trường giáo dưỡng có rất nhiều nhiệm vụ, trong đó có nhiệm vụ quản lý, giáo dục đạo đức, hướng nghiệp, dạy văn hóa, dạy nghề… cho các học viên nên đã đáp ứng điều kiện thứ hai nêu trên. Đối với điều kiện thứ nhất, về mặt văn bản Trường giáo dưỡng có thể quản lý người dưới mười lăm tuổi[5] nhưng hoàn cảnh đang nghiên cứu không đáp ứng được điều kiện thứ nhất vì những người gây ra thiệt hại (ngoại trừ 01 người là Minh Tâm sinh ngày 14/5/1994) không dưới mười lăm tuổi khi có hành vi gây thiệt hại[6]. Nói cách khác, nếu nhìn từ góc độ văn bản, Trường giáo dưỡng chỉ có thể phải chịu trách nhiệm trên cơ sở Điều 621 BLDS đối với thiệt hại do học viên Minh Tâm gây ra. Còn đối với những học viên khác thì Điều 621 không cho phép quy trách nhiệm dân sự cho Trường giáo dưỡng.
6. Điều 618 và 622
Trong phần bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, BLDS còn có hai điều luật nữa về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra mà người đọc có thể liên tưởng đến hoàn cảnh đang nghiên cứu. Đó là Điều 618 về Bồi thường thiệt hại do người của pháp nhân gây ra và Điều 622 về Bồi thường thiệt hại do người làm công, người học nghề gây ra.
Để áp dụng các quy định vừa nêu thì phải hội đủ một số điều kiện trong đó có điều kiện là thiệt hại phải xảy ra “trong khi thực hiện nhiệm vụ được pháp nhân giao” hay “trong khi thực hiện công việc được giao” trong khi đó việc đánh chết người trong vụ việc đang được phân tích xảy ra trong hoàn cảnh “sau khi điểm danh và tập trung tất cả các học viên đội 7 lên lầu ngồi chơi, giáo viên chủ nhiệm đến hội trường dự lễ đón giao thừa, do mâu thuẫn trong sinh hoạt với Tâm, lợi dụng không có giáo viên chủ nhiệm, Tho nảy sinh ý định đánh những học viên có mâu thuẫn với nhóm của Tho”.
Do vậy, xét từ góc độ văn bản, hoàn cảnh đang được nghiên cứu cũng không đáp ứng được các yêu cầu của Điều 618 hay Điều 622 BLDS[7].
II. Mở rộng trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra
7. Nội dung thể hiện việc mở rộng
Chúng ta thấy không có quy định nào hiện nay về bồi thường thiệt hại do người khác gây ra cho phép xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại của Trường giáo dưỡng trong hoàn cảnh đang được phân tích.
Mặc dù vậy, chúng ta vẫn thấy Tòa án quy trách nhiệm cho Trường giáo dưỡng. Cụ thể, trong phần Xét thấy, Tòa án đã “buộc các bị cáo đã thành niên và Trường giáo dưỡng số 5 nơi quản lý các bị cáo chưa thành niên phải liên đới bồi thường”. Tương tự, trong phần Quyết định, Tòa án cũng “buộc Trường giáo dưỡng số 5 liên đới cùng các bị cáo: Tho, Phúc, Minh, Thạch Hảo và Văn Lượm bồi thường”. Khi đưa ra hướng giải quyết trên, Tòa án chỉ nêu “Áp dụng Điều 610 Bộ luật dân sự” trong khi đó Điều 610 BLDS chỉ liên quan đến căn cứ xác định thiệt hại khi tính mạng bị xâm phạm mà không liên quan đến căn cứ làm phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại.
Việc Tòa án quy trách nhiệm dân sự cho Trường giáo dưỡng mà không có căn cứ văn bản nào có nội dung như vậy cho thấy Tòa án đã mở rộng trường hợp bồi thường thiệt hại do người khác gây ra so với văn bản quy phạm hiện hành.
8. Ủng hộ việc mở rộng
Với hoàn cảnh đang được phân tích, nếu không quy trách nhiệm cho Trường giáo dưỡng thì người bị thiệt hại (hay gia đình người bị thiệt hại) luôn có người chịu trách nhiệm bồi thường. Đó là những học viên đã thành niên của Trường giáo dưỡng trên cơ sở Điều 604 và Điều 606 (khoản 1) nêu trên và Tòa án cũng đã xác định những người này chịu trách nhiệm bồi thường. Tuy nhiên, tìm được một người chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại chưa đủ để bảo vệ người bị thiệt hại. Điều mà pháp luật về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng luôn tìm cách hướng tới là tìm được một hay nhiều chủ thể có điều kiện thực hiện trách nhiệm bồi thường thiệt hại. Càng có nhiều người chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại thì người bị thiệt hại càng có cơ hội được bồi thường. Do đó, việc Tòa án “cộng thêm” Trường giáo dưỡng vào diện chủ thể có trách nhiệm bồi thường thiệt hại do học viên của mình gây ra phù hợp với mục đích cao cả này và chúng tôi hoàn toàn ủng hộ việc mở rộng của Tòa án.
9. Kinh nghiệm nước ngoài
Để thấy thêm sự thuyết phục của việc mở rộng trường hợp làm phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra (để tạo điều kiện cho người bị thiệt hại được thuận lợi trong việc đạt được bồi thường), chúng ta cùng nhau tham khảo pháp luật nước ngoài về chủ đề này.
Kinh nghiệm đầu tiên mà chúng tôi muốn giới thiệu là Pháp. Ở đây, BLDS năm 1804 quy định tại khoản 1 Điều 1384 rằng “chúng ta chịu trách nhiệm không chỉ đối với thiệt hại mà chúng ta gây ra bằng hành vi của chính mình mà còn cả đối với thiệt hại gây ra bởi hành vi của người mà chúng ta phải chịu trách nhiệm”. Về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra, các khoản tiếp theo của Điều 1384 BLDS Pháp quy định về trách nhiệm bồi thường của cha mẹ đối với thiệt hại do con gây ra; về trách nhiệm bồi thường của người dạy nghề, người sử dụng người làm công đối với thiệt hại do người học nghề, người làm công gây ra; về trách nhiệm bồi thường của giáo viên, thợ thủ công đối với thiệt hại do người học nghề, học sinh gây ra. Trong một thời gian dài từ năm 1804, các luật gia Pháp cho rằng khoản 1 trên chỉ mang tính thông báo và nội dung thông báo này được cụ thể hóa trong các khoản tiếp theo. Ở đây, lúc đầu họ không coi khoản 1 vừa nêu là một quy định làm phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra và chỉ coi đó là một sự “dẫn nhập” về loại trách nhiệm này. Từ tư duy đó, “trong một thời gian dài, án lệ đã từ chối chấp nhận có một trách nhiệm chung về bồi thường thiệt hại do người khác gây ra”[8] và cho rằng trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra chỉ nằm trong phạm vi các khoản tiếp theo của khoản 1 tại Điều 1384. Tuy nhiên, “thời gian trôi qua, những nhu cầu xã hội đã thể hiện theo nghĩa của một sự thay đổi”[9] và Tòa án tối cao Pháp đã thiết lập một án lệ mới vào năm 1991. Cụ thể, đối với thiệt hại do người khuyết tật về thần kinh thuộc một trung tâm do một tổ chức quản lý gây ra (làm cháy rừng), Tòa án cấp phúc thẩm đã buộc tổ chức này bồi thường thiệt hại và sau đó Hội đồng thẩm phán Tòa án tối cao Pháp đã xét rằng “Tòa phúc thẩm đã đúng luật khi quyết định tổ chức quản lý trung tâm này phải chịu trách nhiệm, theo nghĩa của khoản 1 Điều 1384 BLDS, đối với thiệt hại gây ra trong thời gian họ quản lý người gây thiệt hại khi tổ chức này chấp nhận tổ chức và kiểm soát thường xuyên đời sống của người có khuyết tật gây thiệt hại”[10]. Với án lệ trên, “Điều 1384 (khoản 1) BLDS đã trở thành cơ sở cho trách nhiệm chung về thiệt hại do người khác gây ra”[11] và “Tòa án tối cao Pháp đã đưa ra một nguyên tắc chung: Ngay cả khi Luật không quy định cụ thể, bất kỳ ai có quyền thường xuyên tổ chức, chỉ đạo và kiểm soát người khác phải chịu trách nhiệm đối với thiệt hại mà người này gây ra”[12]. Như vậy, ở Pháp hiện nay tồn tại một nguyên tắc được án lệ xác lập là trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra phát sinh đối với người có quyền tổ chức, chỉ đạo và kiểm soát người gây ra thiệt hại. Nói cách khác, Tòa án cũng mở rộng trường hợp làm phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra so với văn bản để bảo vệ tốt hơn người bị thiệt hại và điều này cho thấy hướng của Tòa án Việt Nam trong vụ việc được bình luận rất đáng trân trọng.
Xin lưu ý thêm là Pháp đang tiến hành sửa đổi BLDS và một tiền Dự thảo đã được công bố. Về chủ đề này, các nhà soạn thảo đã kế thừa án lệ nêu trên và thiết lập một quy định như sau (Điều 1355): “chúng ta chịu trách nhiệm đương nhiên đối với thiệt hại gây ra bởi những người mà chúng ta điều tiết phương thức sống hay chúng ta tổ chức, quản lý hoặc kiểm soát hoạt động trong lợi ích của họ (…). Trách nhiệm này đòi hỏi chứng minh được một hành vi có bản chất làm phát sinh trách nhiệm bồi thường đối với người trực tiếp gây thiệt hại”. Đối với đoạn thứ hai trong điều luật vừa nêu, “người bị thiệt hại không phải yêu cầu người gây thiệt hại trước mà chỉ đơn giản là họ đưa ra được chứng cứ một hành vi thực sự làm phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại”[13].
10. Kinh nghiệm nước ngoài (tiếp)
Châu âu đã lập một nhóm nghiên cứu và họ đã đưa ra được một Bộ nguyên tắc châu Âu về trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại. Trong Bộ nguyên tắc này chúng ta cũng thấy quy định chung về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra.
Cụ thể, theo Điều 6:101, “ai quản lý một người chưa thành niên hay một người khuyết tật về tâm thần thì chịu trách nhiệm đối với thiệt hại mà người này gây ra, trừ khi họ chứng minh được rằng họ đã ứng xử phù hợp với chuẩn mực trong việc giám sát”. Điều luật này quy trách nhiệm cho tất cả những người quản lý người chưa thành niên hay người tâm thần đối với thiệt hại do người này gây ra khi họ không chứng minh được rằng họ không có lỗi trong việc giám sát. Chủ thể phải chịu trách nhiệm ở đây rất rộng và đó có thể là “cha mẹ trong trường hợp giữ con chưa thành niên hay bất kỳ chủ thể hay tổ chức nào đảm nhiệm trách nhiệm này”. Đồng thời, trong trường hợp của người lớn bị tâm thần, thuật ngữ “ai quản lý” có thể hiểu là “một cá nhân hay một tổ chức bất kỳ”[14].
Ngoài việc cho phép quy trách nhiệm đối với người quản lý người chưa thành niên, người tâm thần như nêu trên, Bộ nguyên tắc châu Âu còn quy định tại Điều 6:02 về trách nhiệm của người quản lý đối với thiệt hại gây ra bởi người mà họ có quyền giám sát hay kiểm soát. Cụ thể: “ai cũng phải chịu trách nhiệm đối với thiệt hại do người phụ thuộc của mình gây ra trong phạm vi chức năng của họ khi những người này đã vi phạm yêu cầu chuẩn mực ứng xử” (khoản 1). Theo lời bình luận của thành viên xây dựng Bộ nguyên tắc, “khi đọc điều luật, chúng ta nghĩ ngay tới quan hệ giữa người sử dụng người lao động và người lao động của họ. Tuy nhiên, quy định này vượt xa nhiều quan hệ lao động”. Thực ra, “người phụ thuộc” ở đây “có thể là một người lao động nhưng còn có thể là người tự nguyện giúp đỡ và hành động theo chỉ dẫn của người chịu trách nhiệm. Nghiên cứu so sánh cho thấy, phần lớn các hệ thống luật ủng hộ việc giải thích rộng thuật ngữ phụ thuộc và thuật ngữ này bao gồm việc giúp đỡ tự nguyện của một cá nhân có thù lao hay không có thù lao, có tinh thần tương trợ hay vì mục đích đền bù”[15].
11. Phạm vi được mở rộng
Như vậy pháp luật nước ngoài nêu trên đang có xu hướng mở rộng trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra và, do đó, nhìn từ góc độ so sánh thì việc mở rộng trên của Tòa án trong bản án được bình luận nên được chấp nhận và phát triển. Liên quan đến trách nhiệm của Trường giáo dưỡng, chúng ta thấy Tòa án “buộc các bị cáo đã thành niên và Trường giáo dưỡng số 5 nơi quản lý các bị cáo chưa thành niên phải liên đới bồi thường” và “buộc Trường giáo dưỡng số 5 liên đới cùng các bị cáo: Tho, Phúc, Minh, Thạch Hảo và Văn Lượm bồi thường”. Tuy nhiên, trong bản án, Tòa án lại không cho biết phần trách nhiệm của Trường giáo dưỡng và do đó có thể có hai cách hiểu.
Cách hiểu thứ nhất là Trường giáo dưỡng chỉ phải chịu trách nhiệm đối với phần thiệt hại do học viên chưa thành niên gây ra và không chịu trách nhiệm đối với thiệt hại do học viên đã thành niên gây ra. Với cách hiểu này, chúng ta phải phân biệt tuổi của người gây thiệt hại. Tuy nhiên, tại sao cùng được quản lý như nhau mà chúng ta lại có hướng giải quyết khác nhau? Câu hỏi đó khó có câu trả lời thuyết phục.
Cách hiểu thứ hai là Trường giáo dưỡng cũng chịu trách nhiệm đối với cả thiệt hại do người đã thành niên gây ra và vì, những người gây thiệt hại đã thành niên cũng phải chịu trách nhiệm, nên họ phải liên đới cùng Trường giáo dưỡng bồi thường. Để tạo điều kiện cho người bị thiệt hại, chúng ta nên theo cách hiểu thứ hai này và đây cũng là hướng được ghi nhận trong Bộ nguyên tắc châu Âu mà chúng ta sẽ thấy trong phần sau[16].
12. Xây dựng quy định chung
Phần bình luận trên cho thấy BLDS hiện hành có quy định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra nhưng các quy định này chỉ mang tính cá biệt và chưa có quy định mang tính khái quát chung. Vì các quy định mang tính cá biệt này chỉ điều chỉnh những hoàn cảnh cụ thể nên đối với các hoàn cảnh khác thì lại không phù hợp như hoàn cảnh được phân tích. Nếu chúng ta xây dựng một quy định chung về loại trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra bên cạnh các quy định cá biệt, chúng ta sẽ dễ dàng lý giải được hướng giải quyết tương tự như hoàn cảnh được phân tích. Phần trên cho thấy án lệ Pháp đã tạo ra một quy định chung và Bộ nguyên tắc châu Âu về hợp đồng cũng có hai quy định rất khái quát về chủ đề này. Trong bản án được bình luận, Tòa án đã mạnh dạn mở rộng loại trách nhiệm này và, trong tương lai, chúng ta cũng nên bàn thêm về việc xây dựng một quy định chung để điều chỉnh những hoàn cảnh chưa được các quy định cá biệt nêu trên điều chỉnh. Theo chúng tôi, chúng ta nên kế thừa thực tiễn nêu trên và phát triển nó thành một quy định chung trong khi sửa đổi Bộ luật dân sự.
Về nội dung của quy định chung (mà chúng ta nên xây dựng), chúng ta nên lấy kinh nghiệm của Bộ nguyên tắc châu Âu ở hai điểm sau: Thứ nhất, với quy định tại Điều 6:102 trên, “trách nhiệm bồi thường thiệt hại do hành vi của người khác gây ra chỉ được chấp nhận trong những hoàn cảnh mà ở đó người phụ thuộc đáng ra phải tự chịu trách nhiệm, có nghĩa là khi ứng xử của họ là một vi phạm yêu cầu của chuẩn mực ứng xử”[17]. Do đó, khi xây dựng quy định chung, chúng ta chỉ nên buộc người khác chịu trách nhiệm bồi thường khi hành vi gây thiệt hại của người thiệt hại làm phát sinh trách nhiệm bồi thường đối với họ. Thứ hai, nếu người gây thiệt hại không là người chưa thành niên hay người bị tâm thần (mất năng lực hành vi dân sự theo nghĩa của pháp luật Việt Nam), Bộ nguyên tắc châu Âu theo hướng liên đới giữa người chịu trách nhiệm bồi thường và người gây thiệt hại giống như cách hiểu thứ hai nêu trên về bản án được bình luận. Cụ thể, theo điểm c khoản 1 Điều 9:101 Bộ nguyên tắc châu Âu, “trách nhiệm bồi thường thiệt hại được xác định là liên đới khi một người chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người phụ thuộc gây ra trong hoàn cảnh người phụ thuộc cũng phải chịu trách nhiệm bồi thường”. Theo lời lý giải của thành viên của nhóm xây dựng Bộ nguyên tắc châu Âu đang được phân tích, quy định này “không làm phát sinh nhiều tranh luận” và “chỉ được vận dụng nếu người phụ thuộc chịu trách nhiệm bồi thường bên cạnh người sử dụng họ”[18].
Về nội dung của quy định chung (mà chúng ta nên xây dựng), chúng ta cũng nên tham khảo kinh nghiệm của án lệ Pháp nêu trên. Ở đây, trách nhiệm bồi thường chỉ phát sinh đối với người có trách nhiệm tổ chức phương thức sống hay kiểm soát (hay quản lý trực tiếp) hoạt động của người gây thiệt hại. Đồng thời, cũng giống như Bộ nguyên tắc châu Âu, Dự thảo sửa đổi BLDS Pháp chỉ làm phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra khi hành vi gây thiệt hại này thông thường cũng làm phát sinh trách nhiệm cho người trực tiếp gây thiệt hại (người quản lý chỉ chịu trách nhiệm với điều kiện là bản thân người bị quản lý thông thường đã phải chịu trách nhiệm).
13. Kết luận
BLDS đã có những quy định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra. Tuy nhiên, các quy định này chỉ mang tính cá biệt, tức chỉ phù hợp cho những hoàn cảnh cụ thể mà điều luật đã dự liệu. Hiện nay chúng ta chưa có một quy định có tính khái quát chung để điều chỉnh những hoàn cảnh không thuộc phạm vi điều chỉnh của quy định cá biệt.
Mặc dù như vậy, Tòa án vẫn mạnh dạn thừa nhận trách nhiệm của Trường giáo dưỡng khi hoàn cảnh của Trường giáo dưỡng không thuộc các quy định cá biệt. Việc “cộng thêm” trường hợp trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra là khá táo bạo và hoàn toàn nên làm để bảo vệ người bị thiệt hại.
Trong tương lai, chúng ta nên kế thừa sự táo bạo trên của Tòa án và xây dựng một quy định chung để có cơ sở pháp lý giải quyết những tình huống chưa được quy định cá biệt điều chỉnh theo những gợi ý nêu trên. Để có một quy định có tính thuyết phục cao, chúng tôi hy vọng rằng sẽ có những nghiên cứu chuyên sâu hơn được công bố về chủ đề này.
CHÚ THÍCH
* PGS-TS Luật học, Trưởng Khoa Luật Dân sự, Trường ĐH Luật Tp. Hồ Chí Minh, Thành viên Tổ biên tập BLDS sửa đổi.
** ThS Luật học, giảng viên Khoa Luật Dân sự, Trường ĐH Luật Tp. Hồ Chí Minh.
[1] Pháp luật hình sự cũng có nguyên tắc tương tự tại Điều 2 BLHS theo đó “chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự”.
[2] Về chủ đề này, xem thêm Đỗ Văn Đại, Luật bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng Việt Nam – Bản án và bình luận bản án, Nxb. CTQG 2010, Bản án số 41-43.
[3] Về loại trách nhiệm này, xem thêm Đỗ Văn Đại và Nguyễn Trương Tín, Pháp luật Việt Nam về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước, Nxb. CTQG 2013.
[4] “Trường giáo dưỡng có nhiệm vụ tiếp nhận người có quyết định đưa vào trường giáo dưỡng và quản lý, giáo dục đạo đức, pháp luật, hướng nghiệp, tổ chức cai nghiện ma túy, tuyên truyền, chăm sóc, tư vấn, điều trị cho học sinh bị nghiễm HIV/AIDS, chữa bệnh, dạy văn hóa, dạy nghề, tổ chức lao động, sinh hoạt phù hợp với lứa tuổi của họ nhằm giúp đỡ họ sửa chữa những vi phạm của mình, học tập, rèn luyện tiến bộ, phát triển lành mạnh về thể chất, tinh thần, trí tuệ để trở thành công dân lương thiện, có ích cho xã hội”.
[5] Theo Khoản 2 Điều 1 Nghị định 66/2009/NĐ-CP, đối tượng bị áp dụng biện pháp hành chính đưa vào Trường giáo dưỡng có thể “từ đủ 12 tuổi”.
[6] Ngoài 05 người đã thành niên, bản án cho thấy người gây thiệt hại là: Thính (sinh ngày 13/6/1992), Huy (sinh năm 1991), Đức (sinh năm 1992), Bé Em (sinh ngày 19/9/1993), Tây Em (sinh ngày 16/8/1991), Hoàng (sinh năm 1992), Tính (sinh năm 1993), Đỗ Tài (sinh 08/5/1992), Lâm Tài (sinh 06/8/1991), Minh Tâm (sinh ngày 14/5/1994), Tơ (sinh 20/10/1992) và Văn Nguyễn (sinh năm 1993) và thời điểm những người này gây thiệt hại là ngày 25/01/2009.
[7] Về chủ đề này, xem thêm Đỗ Văn Đại, Sđd, Bản án số 44, 45 – 46.
[8] F. Terré, Ph. Simler và Y. Lequette : Les obligations, Précis-Dalloz 2009, phần số 850.
[9] F. Terré, Ph. Simler và Y. Lequette : Sđd, phần số 850.
[10] Cass. ass. plén., ngày 29/3/1991: Bull.civ, phần số 1.
[11] B. Dubuisson, Les responsabilités du fait d’autrui: Point de vue d’un juriste belge, RDC 2007, tr. 125 và tiếp theo.
[12] Ph. Malaurie, L. Aynès và Ph. Stoffel-Munch: Les obligations, Deffrénois 2004, phần số 149.
[13] Ph. Le Tourneau, Les responsabilités du fait d’autrui dans l’Avant-Projet de réforme, RDC 2007, tr. 109 và tiếp theo.
[14] Xem O. Moréteau, Principes du droit européen de la responsabilité civile, Nxb. Société de législation comparée, 2011, tr. 164.
[15] Xem O. Moréteau, Sđd, tr. 166.
[16] Trong những trường hợp làm phát sinh trách nhiệm do người khác gây ra, riêng Điều 606 BLDS hiện hành theo hướng là hoặc cha mẹ bồi thường hoặc con bồi thường cũng như hoặc người giám hộ bồi thường hoặc người được giám hộ bồi thường. Điều đó có nghĩa là người chịu trách nhiệm bồi thường và người gây thiệt hại không “liên đới” bồi thường cho người bị thiệt hại và Tòa án nhân dân tối cao đã từng nhắc nhở Tòa án cấp dưới về chủ đề này (xem Đỗ Văn Đại, Sđd, Bản án số 41-43, phần bình luận số 09). Đối với những trường hợp khác về bồi thường thiệt hại do người khác gây ra, BLDS lại không có quy định tương tự như vừa nêu nên câu hỏi đặt ra là những người này có “liên đới” bồi thường cho người bị thiệt hại không? Theo chúng tôi, khi hành vi của người gây thiệt hại thông thường làm phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho họ như trên cơ sở Điều 604 BLDS đồng thời làm phát sinh trách nhiệm cho người khác trong khuôn khổ bồi thường thiệt hại do người khác gây ra như trên cơ sở Điều 618 hay Điều 622 chúng ta cũng nên theo hướng ghi nhận trách nhiệm liên đới để tạo điều kiện cho người bị thiệt hại trong khả năng sớm được bồi thường. Ở đây, trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người khác gây ra không những không loại trừ trách nhiệm cá nhân của người trực tiếp gây thiệt hại mà cả hai loại trách nhiệm này song hành cùng nhau, tức người bị thiệt hại được lựa chọn một trong hai trách nhiệm (buộc người này hoặc người kia bồi thường toàn bộ thiệt hại) hay yêu cầu cả hai bồi thường toàn bộ thiệt hại như quy định tại Điều 298 BLDS về thực hiện nghĩa vụ dân sự liên đới.
[17] Xem O. Moréteau, Sđd, tr. 169.
[18] Xem O. Moréteau, Sđd, tr. 202.
- Tác giả: PGS.TS. Đỗ Văn Đại & ThS. Nguyễn Trương Tín
- Nguồn: Tạp chí Khoa học pháp lý Việt Nam số 05/2013 (78)/2013 – 2013, Trang 67-74
- Nguồn: Fanpage Luật sư Online
Trả lời